а) Түбір етістік + жалаң жұрнақтылар

.ЭУУ
V , V
У ТЧ ./\ V / \ 1 V1
ыр-ай,
өзге де: 
ыр-ғы, ыр-іиы, шап-шы, шап-қы-ла,
жаб-ыл, жаб-ын, ж ам-ыл
тәрізді бірнеше туын- 
ды түбір етістіктер өрбіген.Жяз 
(не жаздым
оған?) 
дегеннен бір ған а 
жаз-ды
туынды түбір етістік- 
тер жасалған. Оның өзі 
(қүлай жаздады, өле жаз-
да-гі) -
көмекш і етістік.
-Сық
түбірінен туы ндағандарды ң м ағы н а- 
ларына үңілейік:
-Сық
(ҚТТС 8т. 455-6.): 1. қысып суын шы- 
ғару, ағызу; 2. күш қолданы п қысу, сығы мдау, 
бүру: битті сы ғы п өлтіру, жасын сығу...
-сық-а
(сол бетте): нығыздап лы қа толтыру; 
-сы қ-и
(457-6.): әбден лы қа толу, шамадан 
асып түсу, сы лқию ...
-сық-си
(458-6.): 1. көзді сәл ғана ж ұм ы ң- 
қырап қарау, сы ғы раю ; 2. сәл ғана жылтыңдап 
көріну: С ы қсим а шам.
-сы қ-т а
(459-6.): 1. ны ғы здау, ны ғарлау; 
2. зорлау, қыстау...
Сық-а
мен 
сық-та
(ж ы лап-сы қ-та емес) де- 
гендердегі 
-а>-та
жұрнақтарының түбірге үстеп 
тұрған м ағы наласты ғы тарихи ш ы ғу тегі бір 
екенін куәланды рса, 
-та
дегенге қарағанда, 
-а
ж ұрнақты ны ң (ны ғы зда-у, лы қа толтыр-у) 
-та,
яғни фонемалық толық түрінен (әбден лықа тол- 
тыру) ны ғы здау мен толтырудың сәл де болса 
бәсеңдеу екендігін айғақтайды. 
Сық-си
мен 
сығ-
ырай
дегендерде де, олар мейлі тура, мейлі ауыс- 
палы мағыналарда айтылсын, мыс.: 
сықсиып неге
түр ол? Сықсима шам. Бастығымыз сықиып
түрып киініп келіптіт.Ь.
етістік түбірлерімен біте 
қалыптасқандар тобын құрайды.
Түбір + жүрнақ
үлгісіндегі туынды түбір етіс- 
тіктер де барш ы лы қ. Солардың іш інен тарихи 
түбі бір деп тануға келетін: 
-лы қ /-лік
ж әне 
- ы қ /
-ік
ж ұрнақты лар. 
И, көн
етістіктерінен өрбіген 
көн-дік
пен 
көн-ік, и - л ік т н и-ік,
сондай-ақсо^- 
тық, т ай-лы қ, ш ай-лық, шап-тық
т.т. бар. Ол 
келе бізбен 
соқтық-ты.
Неге 
шайлық-тық? Шап-
шымай,
ты ныш отыр т.т.
И -лік
(4 т. 440-6.) пен 
и-ік
(489-6.) - түбірлері 
бір, жұрнақтары торкіндес бола тұрса да, создікте 
ә р қ а й с ы с ы д ер б ес е тістік есепті та н ы л ы п , 
түсіндірілген. О лардың стильдікт.б. мәнді қол- 
даныстарында айырма бары да байқалады.
Көн-дік
пен 
көн-ік
дегендер де осылар тәрізді. 
И
етістігінен ж асал ған бұлардан озге де: 
и-ле, и-сін, и-гер, и-зе, и-мен, и-тер
т.б. туынды 
түбір етістіктер бар.
Жалаң жұрнақтылар ішінде 
-шы, -ші
жұрнақ- 
тарылар да бар. М ысалы: 
Көңілі көн-ші-ме-ді, су
іиап-шы-п, атқылап түр, корпені теп-іиі-п тікті,
қолын суға мал-ш ы-ды.
Түбірлері ап-айқы н да, дербес етістіктермен 
қатар: 
ыр-шы
мен 
ыр-ғы, ор-шы
мен 
ор-ғы, қыр-
іиы
мен 
қыр-пы өр-ші
мен 
өр-бі
т.т. түбірлерін 
салыстырып, етістік негізді туынды түбір етістік- 
тер қатарына қосатындар да кездеседі.
М ағынасы бір-ақ белгілі реңк мән айырмасы 
бар екенін білдіретін 
-шы, -ші
мен 
-жы, -жі
жұрнақтарын салыстыра тануға келетін мысалдар 
да кездеседі. 
Реніш
созіне -/ж ұ р н а ғы қосылып, 
рен(і)ж -і
туынды түбір етістік жасалатыны, сон- 
д ай -ақ 
бол-жы-ра, был-жы-ра, бүг-жи
дегендерге 
был-ш еткізді, бүк-ши, тік-ш и
дегендерді қарсы 
қ ою ға келетін 
-жы, -жі
жұрнақты етістік негізді 
туынды түбір етістіктер бар.
Олар: 
уыл-жы, тамыл-жы, күміл-жі, бағ-жи
(бақ-ши) т.т. 
бүл-жы-ма, бүл-жы-т-пай, тап-жы-
л - м а
т.т. болымсыз түрлерінде қайтпас қатты 
шешімге келгендікпен айтылатын етістіктер де бар. 
С оңғы болымсыздар д а ж д ы б ы с ы н ы ң ұяңдығы, 
я ғн и жұмсақтығы болымсыздық-лш , 
-ме
немесе 
тапжылып корген емес
“тәрізді ” болымсыздық- 
ты аналитикалы қ түрде де, 
ш
(ш ап-ш ы , ор-ш ы) 
қатаң фонемасына теңейді.
Ж ұрнақтары ны ң қатаң дыбысты басталуы 
ж ағы н ан
тара
~ 
тар-қа
(ж иналы сқа келгендер 
тарады, тез-ақ тар-қап кетті); 
қызының қысқа ша-
шын қанша тарап, өрсе де тарқала берді
және үй- 
ке ~ үйке-ле, сүй-ке ~ сүй-ке-ле (салыст.: сүй-ен, 
сүй -ке-н ) тәрізділер де бар.
О м оф орм алы аф ф и к с те р тобы н құрай ты н
-қы , -кі, -ғы , -гі жұрнақты туынды түбір етістік- 
тер де бар. Олар: 
ат-қы, ыт-қы, ыз-ғы, кер-гі, сыр-
ғы, ыр-ғы
(~ы р-ш ы ), 
ор-ғы (~ор-шы)
т.т. 
қүй-ғы,
ора-ғы
дегендер озгелік етістіктің 
-т
жұрнақты 
түрінде: 
қүй-ғы -т , ора-ғы-т
тәрізденіп қолданы- 
лады.
Омоформа делінетін себебі: қалау райда: 
күл-
гі-м келді, кет -кі-сі келіп жүр, бар-ғы -ң жоқ-ау
шамасы; біл-гі-лер-ің келмеді м е?
т.т. ж ұрнақ- 
тармен қатар: 
күл-кі, іиап-қы, теп-кі
тәрізді етіс- 
тікген есім тудыратын жұрнақпен де тұлғалас екені, 
олардың әрқайсысы ажыратылып танылуға тиіс.
Етіс аффикстерінің бірімен қосы лған түрле- 
рінде дербес етістік болатын, туа түптері қазақ 
тілінде дыбыстық озгерістерге түсіп, кобіне қыс- 
қары п кеткен туынды түбір етістіктер де ба'р. 
Бұлар:
Өздік етісте 
Озгелік етісте
оя-н 
оя-т
үйре-н 
үйре-т
уа-н 
уа-т
жұба-н 
жұба-т

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: