П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
391 Бұлардан басқа да осы тұрғы дан талдауға болатын ж а-н ~ ж а-қ (от ж ан-ды , отты ж ақ- ты); ж а-й ~ ж а-з (дастарханды жай ~ жаз) т.т. туынды түбір етістіктер бар. Санаулы ғана етістіктерде кездесетін: -ай, -ей, -ді, -бі, -р, -на т.т. етістік жұрнақтары кезде- седі :кііиір-ей, бүк-ір-ей, өн-ді (жүрісі өн-ді-меді), іл-бі (іл-бі-п келеміз), жай-на, қаңғы-р т.т. Адам қартая келе бүкірейіп кішірейіп те кетеді. Ж аз келсе-ақ айнала жайнап, ж айқалы п сала береді. Қаңғырмай, үйге қайт. б) Түбір етістік + күрделі жұрнақтар Б аяғы дан қолданылып келе жатқан етістік негізді туынды түбір етістіктердің ішінде жұрнақ- тары ны ң құрамы күрделі болып келетіндері аз кездеспейді. Бұлардың көбі жұрнақтары дыбыс- т ы қ қ ы с қ а р у ға ұ ш ы рап, ілкі м о р ф о н е м ал ы қ сипаты өзгерген, тіпті екі ж ұрнақ ажырамастай бүтіндік түр алған т.б. кездеседі. 1. Себ-е-ле, кат-а-ла, қайт-а-ла, қу-а-ла, түр- а-ла, үй-е-ле т.т. -ала, -еле деген бір түрлі тұлға деп, оны -а, -еж эн е -ла, -лежұрнақтарынатарат- қанда: тіс-те-ле, қу-да-ла дегендермен сәйкес- тендіруге болатын тәрізді. Б ұған сық етістігінің сық-а, сық-та дегендері де дэлел болады. Сық-а деген ұяңдап: сы ғ-а (салыст.: сы ғ-ы рай ) болып к е т п е й , сы қа д е п , қ қ а т а ң д ы ғ ы н с ақ тау ы да -та>-а дегенді құптайтын тэрізді. И нтервокалды қ заңға түспейтін: екі (ег-із бен салыст.), жек-ір, тақ-а, теп-ең-де, төп-еле, сүйе ~ сүй-ке-сүй-ке-ле тэрізділер тарихи тегі сақталған түркі тілдер топтастығының ілгерідегі деректеріне саяды. 2. Тап мұндай эволюция түрі: қор= (қор- ран салД*>і) - қоры - қор(ы )-ғ-а - қор-ғала, қор- ға-н, шақ-та, қүр= (құрқол, құр-т), құры (құры- ғы р-ай, күн құры -т-ы п жіберді) -қ ү р -ғ-а , тара > тар(а)-қа, сүйе < сүй(е)-ке, тіпті жалаң немесе күрделі жұрнақты деп нақтылау қи ы н ға түсетін: оя-н, оя-т, оя-у т.т. туынды түбір етістіктерге де қатысты. Қарлұқ тілдерінде о ё ғ деген бүтін түбір ойғ-ан, ой-ғ-ат түрлерінде етістік болып сақта- луы қазақша: үйре-н, үй-ре-т дегендердің оларда өрга-н, өр-га-т (ол тілдер мамандары: ой-ғат, өр- ган т.т. деп талдайды) делінуі де қазіргі қазақ тіліндегі: коз - қоз-ға, қүр~ қүр-ы - қүр-ға, қор~ қоры - қор-ға, сары - сар(ы )-ғ-ай т.т. туынды түбір етістіктердің тарихи дамуын нақтылайды. Соңы -ла, -ле негізіндегі күрделі ж ұрнақ- тардың да тарихи тектері күңгірт немесе ара жіктері аш ық корініп тұрған өзге де туынды түбір етістіктер баршылық. Сонда оларды томендегідей таратып тануға болады. 1. Өл-еу-сіре мен өл-ім-сіре дегендерді салыс- ты рғанда, өл-ім зат есімі нақты өл-еу түрі нақты еместігімен осы екеуіндегі ілкі және -сіре (-сыра) қосымш асына тереңдей қарауды қажет етеді. Соны ң өзінде: күлім қа ғу делінеді де, жыла- мсыра дегеннен жылам қ а ғу деп айтылмауы, өл- еусөзінің де жоқтығы: өл, жыла, /суояетістіктерінің -усіре, -мсыра, -мсіре жұрнақты түрлерін қазіргі қазақ тілі тұрғысынан етістік негізді туынды түбір етістіктер тобында тануға болатынын көрсетеді. 2. Балалар іиап-қы-ла-п ойнап жүр деген мен Етті ш ап-қы -ла-п бүзды дегендерді алды ңғы - сындағы шап-қылап соңғысындағы шапқы-ла бо- лып таратылады да, бұры нғы сы ғана күрделі жұрнақты етістік саналады. Етіс ж ұрнақтары басқа жұрнақтардан соң қосылады, - деп, тиянақтағанмен: түрт-ін-ек-те- н, қор-ға-н-иіақ-т а-н, сұра-н-шақ-та-н, тартын- шақтан т.т. ж ұрнағы түбірде екі рет қосылып тұр. Мұндайларды: түртін-ектен, қорған-шақ-та- н, сұра-н-шақ-та-нт.т. осылай таратып, -шақ-тан, -е/с/леятүрлерінде тану керек болады. 3. -ла, -ле ж ұрнақты күрделі жұрнақтылар: түй-гіште, қой-ғышта, қозға-лақта, ұш-қалакта, жұмар-лақта. С ондай-ақ сор-ға-ла, т ұм-ш а-ла т.т. мен ж алғаса береді. 4. Бүк-ірей, сығ-ырай, кіші-рей, жым-ырай сияқ- тыларды екі ұдай талдауға болады: бүк - бүкір - бүкірей кіші - кіш ір - кішірей жым - ж ы мыр - ж ы м ы р-ай сы қ - сы ғы р-ай т.т. 5. Күрделі ж ұрнақты ларды ң соңы - ра, -ре ж ұрнақты болып келуі жыла-мсыра тәрізділер- ден басқа да: - жыра, -жіре түрінде: ел-жіре (егі- ліп жылау ), бол-жыра (бол-быр, ш арш ап бол- дыр-ды ), тұн-жыра т.т. етістіктермен тұтасып қолданылады . Белгілі қим ы лды ң асуы, бұған субъекті немесе бірнеше субъектінің нақты қатыс- ты лығы, егер әңгіме объекті жайында ғана болса оны ң айтылуы - ол өз алдына. Міне осылардың нақтылығы етістік түбірлеріне белгілі етіс жұрна- ғы, жұрнақтары да үстеліп, соларды мағы налы қ та, сөйлемнің өзіне тән жүйелі дайын құры лы м- дарымен айтылып, берілуіне етіс категориясының тиісті жұрнақтары қосылады. Септік ж алғауының атау септік деген тәрізді ж алғаусы з сөздер тобы н құрайты ндар негізге алынса, сол сияқты осыған дейін баяндалған түбір |