6 .3 .1 . Зат есііч + көмекші етістікті қүранды
етістіктер
Құранды етістіктің ауыспалы сыңары кобінесе
зат есімдер болып, морфологиялық табиғаты жа-
ғынан әр түрлі формада болады.
Бірінші сыңар зат есім мағы насы нда жұмса-
лады . Ал 2 -сы ң ар сол кәсіп , м ам ан ды қты ы
игергендігін білдіреді. М ысалы
:этиіболды, аңіиы
болды, ғалы м болды
т.б.
Зат есім септік, коптік, тәуелдік тұлғаларында
келіп, құранды етістікке негіз соз қы зм етін
атқарады. Мені бірінші участкеге барады екен деп
эуреге түспеңдер
(Омаров).
Зат есімнің коптікжалғауларымен келетініне
мысал келтірейік: Осы маңның әр жерінде болек-
болек
ауылдар болатын
(Оңғарсынова).
Қ ұ р а н д ы е т іс т ік зат е с ім н ің с е п т ік
жалғауларымен жасалады:
Ойға түстім,
толған-
дым, Оз мінімді
қолға алдым,
Мінезіме
коз сал-
дым,
Тексеруге ойландым (Абай). Кедейдің жал-
ғыз тұяғын таргып
экеткенімэлім болды
(Әуезов).
Құранды етістік зат есімнің тәуелдік жалғау-
ымен келеді: Ш ыдай-ш ы дай келіп ем,
көзім
жетейін
деді (Әуезов).
Рақымы түсті
басына,
К о зд е н а қ қ а н ж а с ы н а (А л п а м ы с б а т ы р ).
Келтірілген мысалдардағы
ауылдар болатын -
коптік жал ғауында,
эуреге түспеңдер - ойға түстім,
ЕТІСТІКТЕР СӨЗЖАСАМЫ
403
қолға алдым -
барыс септігінде,
көз салдым -
табыс септігінде,
м әлім болды -
атау септігінде,
көзім жетейін, рақымы түсті
-тәуелдік жалғау-
ында келіп лексикалы қ бірлік жасаған. Олар бір
ғана лексикалық мағынаны білдіреді, бір сүраққа
жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін
атқарады.
Құранды етістіктердің бәрі де етістіктің
түрлену жүйесі бойы нш а тұлғасын (формасын)
өзгертеді. М ысалы,
жэрдем еткен, жэрдем етіп,
жэрдем еткелі, жэрдем ете алады, жэрдем етпей,
жэрдем етті, жэрдем етер емес, эуре болма, эуре
болатын, эуре боларсыз, эуре бола жаздапты, әуре
болғысы келмейді, әуре еткізбе, ағалы қ ет, үлгі
қыл, зар қақ,жақсы кор,еңбек сіңір,бет қой,қабыл
ал, ғалым бол, аман бол, абай бол, бет алу, дем алу,
ет алу, тіл алу
т.б.
Достарыңызбен бөлісу: |
