-да й //-д ей . Бұл қосымшасы үстеу соз табын
жасауда жиі қолданылады. Зат есім, сын есім,
сан есім, есім діктүбірлі создерге қосы лы п, ма-
ғынасы әр түрлі үстеулер жасауға қатынасады.
Ж оғарыда аталған сөз таптарынан жасалған
осындай құрылыстағы үстеусөздер сын-қимыл,
сондай-ақ мезгіл, мекен мәндерінде жұмсалады.
Д арқанбай
жаздай суда ;жу/?д/(Жансүгіров).
Әр ш аңы рақтан
күмістей бір сом елу тиын салық алынады (Есенберлин).
Қүмшекерді де кү р ға к- тай күйсеп салатын (Ж ұмақанов).
Өтінемін, ек- іншілей хат жаза көрм еңіз( Исабеков).
-дай қосымш асы сондай-ақ түбір созге ара-
ға басқа бір тұлғаны салып барып та жалғанады:
Жанат бүрынғысындай жайраңдамайды ( Мұста-
ф и н ).
М үғалім дік кызметіңді ойдағыдай атқар- •дың (Омаров).
-дай қосымшасы кейде -дя#ь/«түрінде де ай-
тылады. Бұл өте коне құбылыс тәрізді:
тоты- дайын таран ған ,
сүңқардайын сы лан ған .
Жаздай көрмедім -
жаздайын көрмедім.
Кейде есімдік негізді үстеулер
-дай көрсетк-
ішінен кейін
-да қосымшасын қабылдайды. Бұл
ретге салыстырма, амалдық мәндегі үстеулер енді
мезгілдік ұғымда жұмсалатын болады:
Оңаша түн... Мүндайда қыз-жігіттің сөз таппауы дүни- енің /сдс//ч?т/(Тоқмағанбетов).
Жүрек оты, жүрек кереметі осындайда танылса керек (Бағаев).
-ш а //-ш е . Бұл ж ұрнақ салыстыру м ағы на-
сын білдіретін үстеу жасайды:
қазақша, қоңырша, меніңше, жаңашат.б. Түркологиялық әдебиеттерде бұл қосымша-
ның ш ығу тегі /шг/ссөзімен байланыстырылады:
бүгінше - бүгін шақта. Мезгілдік мәнде жұмсал-
ған создерде бұл пікірдің дұрысты ғы аңғары ла-
ды. Ал жоғарыдағьщай салыстыру мәнінде жұмсал-
ған создерге
(адамша, ескіше, жаңаіиа) бұл қағида
онша жанаса бермейтін сияқты.
С оны мен,
-ша қо сы м ш асы н ы ң б ойы нан
осындай ом оним дік қатарда келетін шя/ссозінің
екі түрлі (мезгілдік және салыстыра айту) ұғы -
мын да түсінетін боламыз.
-ша қосымшасы есім
мэндес создерге ж алғанғанда, салыстыру ұғымы-
нан шығатын сы н-қим ы лды қ мэнде жұмсалады.
Мойын ағаіиша иіліп жатыр (И сабаев).
Бы- лайіиа балықшыға қолқа сдтгдь/(Тұрманжанов).
Асты сызылған создердегі салыстырмалық мэн
олардың бұры нғы
(ша) тұлғасы н
-дай түрімен
алмастырып айтқанда, ай қы н ы рақ сезіледі.
Ба- тиханы өлеріие сабап тастады (Тарази). О сын-
дағы
олерше созін
өлердей деп еркін ауыстыра
беруге болады.
Түбірі есім негізді осындай үстеулер кейде
мезгілдік мәнді де білдіреді:
Менің көзімше жас жігітке жаңағыдай қызмет көрсетті (Сатыбал-
дин). Аталған қосы м ш а үстеу түбірлі создердің
озіне жалғанғанда, мезгілдік мэнде келеді.
Бүгініие Сағираның үйіне қонып шығайын (Тілеков).
Екеуіңе қазірше бір болме жетпей л/с?(Райы м-құлов).
-иш ж ұрнағы м ен келген кейбір үстеу создер
басқа да тұлғалы қ озгерістерге түсіп айтыла бе-
реді
(осыніиа, өсыншама, осытиалық, осыншалық- ты). Рас, мұндай тұлғалық озгеріске барлық үстеу-
лер, кобінесе, есімдік негізділері бейім келеді.
Осынишма түнжыраудың себебін кейін түсіндім (Сэрсенбаев).
Соуле машина табылмағанына он- шама ренжіген жоқ (С арғасқае в).
Осындай негізді үстеулер енді бірде
-лық, не
болмаса -лы қ+ ты түрінде үстемелене айтылады:
Ағаш дегенің осыншалық таптырмайтын нэрсе деп ойлаған жоқ (Тілегенов).
Жолдан отиалык қашық емес (Соқпақбаев).