6.3.2. Сын есім + көмекші етістікті қүранды етістіктер Құранды етістік құрам ы нда сын есімдер аз
кездеседі. Мысалы: Ұлық болсаң,
кішік бол (Ма-
қал). Тірш ілікте
күрыштай бол, сан мәртебе ал-
даса да өзіңді (Ә л-Ф араби). Абай да бұл жолда-
сын қоса ілестіріп, бірге
беделді болып жүретін
(Әуезов). Естіп алған әңгім есін әдемі тілмен
қызықты етіп әң гім елеп оты рады (Әуезов).
Қамыс отын ж алы ны түстік жерді
жап-жарық қылып жатты (Ш әріпов). Бұл мысалдардағы
құранды етістікке жетекші, негіз болып отырған
сын есімдер
ас / ш /, қүрыштай, беделді, қызықты, жап- жарық деген сөздер.
6.3.3. Еліктеуіш сөз + көмекші етістікті қүранды етістіктер Құранды етістік ж асауға ең белсенді түрде
қатысатын сөздер тобы еліктеуіш сөздер, олар
құранды етістікте дара түрінде де, қос сөз түрінде
де қолданыла береді. М ысалы:
мырс ет, маңқ ет, саңқ ет, селк ет, шик ет, морт кет(у). Қатарына
бір салт атты тастақ төбені дүбірлете басып жетіп
келгенде ғана жиын
елең етіп көңіл бөлісті (Әу-
езов). Екі б аланы ң балпы лдап сөйлегендері
Қабылды
селк еткізеді (Ш әріпов).
Қ ұ р а н д ы е т іс т ік т і ж а с ау д а
ды бы ст ық еліктеуііи сөздер белсенді түрде қатысады. Д ы -
быстық еліктеуіш сөздерге табиғат құбылыс-
тарының, хайуанаттардың, заттардың бір-біріне
қ ақты ғы суы н ан пайда болаты н алуан түрлі
дыбыстарына еліктеуден қалыптасқан еліктеуіш
создерді көмекш і етістіктер құранды етістікке
айналдырады:
баж ет, гүрс ет, дүрс ет, быж ет, пыс ет т.б. Құранды етістіктің мағынасы сол ды-
быстың еліктеу мағынасымен ұштасып жатады.
Т ы н ы қ түнде м ы лты қ дауысы
гүрс етті (М айлин). Үйде оты рғандарш у ет/ш '(С онда).
О сы ндағы
гүрс етті, шу етті, дегендердің
бірінші сыңарлары дыбыстық еліктеуіш сөздер.
Бейнелеуіш сөздердің қатысуымен ж асалған
құранды етістіктер - ж араты лы стағы кездесетін
ж а р ы қ , сәу л е м ен а л у ан т ү р л і қ и м ы л д ы қ
әрекеттердің елесі ретінде пайда болған лексика-
л ы қ бірліктер.
Бейнелеуіш сөздерге жанды заттың жүріс-
тұрысы, қимыл-әрекеті мен сыртқы пішін, тұлға-
сын бейнелейтінлш/*,
митің, жылт, жарқ, жалп, дода, бүрсең, ирең, лап, шошаң тәрізді көру қабілеті
арқылы қалыптасқан, қабы лданған сөздер жата-
ды. Мысалы:
Мең-зең боп тұрған Ж әуке кенет
селт етті (М айлин). Киіздің ш аңы
бүрқ етті... “ пожар” екен! (Сонда).
М ұндағы
селт етті, м ең-зең боп, бүрқ етті дегендердің бірінші сыңарлары кілең бейнелеуіш
сөздер болады.
Құранды етістіктің екінш і сы ңары комекш і
етістіктер, бірақ олардың кез келгені емес,
ет, қыл, бол, бер тәрізділері ғана. Олар еліктеуіш сөзді
етістікке айналдырушы ж ұрнақ іспетті.
Қалт ету деген сөздің
қалт ы лдау, тарс ет у д еген ім із
тарсылдау деген создермен озара мәндес болуы,
осьщан. Бастапқылары - аналитикалық, соңғьшары
- синтетикалы қ (м орф ологиялы қ) тәсілмен жа-
салған лексемалар.
Е ліктеуіш сөзді е тіс тік к е а й н ал д ы р у ш ы
комекш і етістіктер бір-бірімен тең деген ұғым
тумайды. Мысалы,
ет көмекші етістігі тіркеспейтін
еліктеуіш сөз кемде-кем, басқа көмекшілер ондай
е м е с , ж ә н е ол т ір к е с к е н с ө з ін е т іс т ік к е
айналдырады да, одан туған м ағы н а негізінен
жұрнақ арқылы пайда болған сөзбен мәндес келіп
отырады. Мысалы: