414
М ОРФОЛОГИЯ
бір ж аққа аттану қимылы. Сонымен бірге бір сөз
осы ндай нақты тура м ағы нам ен бірге басқа да
мағы наларды білдіріп, ауыс, келтірінді м ағы на-
ларда жұмсала береді. М ысалы,
айыру
етістігі, ең
алды мен, дыр еткізіп жырту ж әне қақ жару, екі-
ге бөлу м ағы налары н білдіреді. Бұл - етістіктің
тура м ағы налары . С оны мен бірге айыру етістігі
бөліп ш ы ғу (қайм ақтан майды айыру), ажырату
(ешкімді айы ры п болмайды), жер жырту, тілу
(жерді тайы з айырады), арашалау, құтқару (бей-
шара шалды ұрылардан айырып алды), бөлектеу,
алалау, бірдей көрмеу (оларды бізден неге айы-
расыз?), таны п, білу, аны қтау (түнде айы ра ал-
мадым) т.б. сияқты мағы наларды білдіреді. Бір
сөздің басында, міне, қаншама мағына бар?! Енді
шЬ/ду етістігінің тағы бір ауыс м ағы насы - үнем
қылу, күн көру.
Осы заттардың майы м ен үн,
шайын айырсын
(Әуезов). С ондай-ақ
айып
сөзінің
м ағы н асы н а көз жіберейік: ескі әдет-ғұры п за-
ңын бұзғаны үшін тағылатын кінә, жаза, жауап-
керш ілік, ш траф, ал оны ң ауыс м ағы насы - мін,
кемшілік:
Ж алғы з-ақ тал бойыңда бір айыбың:
Даусың жоқ, не себепті сыбырлайсың
(Ахметбе-
ков) т.б. (ҚТТС). “Абай жолы” романынан алын-
ған м ы на бір үзіндіге де назар аударайық.
“Ол
Абайды көре отырып, Құнанбайдың озге жас бала-
ларын да еске алды.
- Осы, ана Ы сқақ бір жошын. Бір түрлі пы-
сық та сергек неме, - деді.
- Ол элгі Күңкенің қолындағы м а ? - деп сүрап
алып, Бөжей:
- Рас, қүлдырап түр! - деді.
- Я, рас-ау, соның оты бар! - деп, Байсал да
қостады. Мүның бэрі - қиялап айтқан Қүнанбай-
дың қошаметі. Үндемей түйіліп, сүп-сүр боп отыр-
ған Қүнанбай ол сөздерге көп шіміркенген жоқ.
Қайта теріс көргендей мойын бүрып, Абайға қарап:
- Одан да не күтсеңдер де, осы ж аман қара-
дан күтсеңдеріиі, -
дед/”(Әуезов).
О сы ндағы
жаман
сөзі тіпті де жаман емес.
Ж ам ан қара деп оты рғаны - Абай. О ған іштей
риза болып, Абайдың келешегінен зор үміт күтіп,
солай деп отыр. Тіпті аспанға атып, ересен м ақ-
тап та жібергісі келіп оты рған ж оқ. Бұл - сөздің
контекстік келтірінді мағы насы , өйткені бұл ма-
ғы на тек осы контексте, осы қолданыста ғана
осылай түсініледі.
Сойтіп, сөз бір я бірнеше лексикалы қ мағы -
наны білдіреді екен. Және сол лексикалы қ мағы-
наның негізінде белгілі стильдік мәндегі әр түрлі
алады. Бірақ соз сәйлемде қолданы лғанда, ол
қанш ама полисемиялы (көп мағыналы) болған-
мен, оны ң бір ғана мәнінде жұмсалып, бір ғана
мағы насы н білдіріп тұрады. Сондықтан да сөзде
бір ғана лексикалы қ м ағы на болады дейміз. Д е-
мек, сөз жалпы бірнеше мағынаны, көп м ағы на-
ны білдіре алғаны м ен, сөйлемде соның бір ғана
мағынасында қолданылады, басқа мағыналары ол
жерде ескерілмейді. Бұған керісінш е сездің бір
ғана қолданысының өзінде бірнеше грамматика-
лы қ м ағы на болуы мүмкін.
Сөздің лекси калы қ м ағы насы оны ң ұғы м -
ды қ мәні болсын (белгілі бір заттың, құбылыс-
тың, іс-әркеттің, әр түрлі амалдың т.б. аты, ұғы-
мы), келтірінді, ауыспалы, метафоралы т.б. мәндер
болсын сәйлемде бір қы ры нан ғана корініп, бір
мәнінде тұрады. Ол соз сойлеу процесіне түскен-
діктен (сойлемде қолданылғандықтан), таза лек-
сикалы қ м ағы наны білдіріп қана тұрмайды, сол
лексикалық мағынасының жалпылануы арқасында
және сойлемдегі басқа создермен әрқалай қаты-
насқа, грамматикалық байланысқа түсу нәтижесін-
де және кейде сол сөзге әр түрлі грамматикалық
тұлғалар үстелу арқылы неше түрлі грамматика-
лық мағыналар беріледі. Создердің осындай қаси-
етгерін жинап, ұйымдастырып тұратын - сойлем.
Сол сойлем арқылы сөздің нақты я келтірінді
лексикалы қ м ағы насы да, лексикалы қ м ағы на-
ның жалпылануы негізінде пайда болатын грам-
матикалық м ағы на түрлері де, үстеме граммати-
калық мағыналары да сойлемдегі бір создің шең-
берінен диалектикалық байланыста корініп жата-
ды. Бір қарағанда создегі осындай м ағы на үйме-
жүймелілігі қат-қабаттасы п, араласып жатқан
сияқты корінгенм ен, олардың тәртіпті, озіндік
қатпарлы жүйелері бар екендігін кореміз де, сол
арқылы олардың бір-бірімен шатастырмай айы-
рып ала білеміз. Әңгіме соның мәніне түсініп,
жүйе іздерін бір-бірімен щатастырып алмауда.
Сөйтіп, лексикалық мағына создің оз басын-
дағы ұғым дық, әуелгі м ағы насы болса, грамма-
тикалы қ м ағы на екінші қатардағы, лексикалы қ
мағынаның жалпылануы, создің тұлғалануы, бір-
бірімен қары м -қаты н асқа түсуі арқылы сойлеу
процесінде жасалатын, пайда болатын мағынасы.
Достарыңызбен бөлісу: