П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ш ь ц і д ы қ
туралы адамның санасын ұйымда- стырып қалыптастырады, олардың арасындағы әр түрлі байланыстар мен қатынастарды, олардың сан салалы бөлшектері мен тұтастықтарын, ондағы жүйелер мен заңдылықтарды адам санасына ұя- латып, қалыптастыруға, одан әрі есте сақтауға негіз болады. Осы ж ағы нан келгенде де тіл бірдеңені үйренудің, білудің, шындықты бейнелеудің, тіпті абстракты түрде ойлаудың құралы да болып та- былады. К.Маркстің “Тіл де сана сияқты өте көне құбылыс” , - деуі осыдан болса керек. Міне, осын- дай қасиеттердің барлығы тілдің қоғам ды қ қыз- меттері - коммуникативтік, эстетикалық-экспрес- сивтік қызметтері - арқылы жүзеге асады. Ойды білдірудің ең кіші тілдік единицасы - сөйлем. С өйлемнен кіші тілдік единицалар (сөз тіркесі, сөз т.б.) ойды білдіре алмайды. Сонда ойлаудың бір бұтағы - ой білдіру - тілде сөйлем арқы лы корініп, іске асады. Ал сөйлем сөздер- ден, создер жиынтығынан немесе создер тіркесі- нен тұратыны белгілі. Сойлемнен кіші тілдік еди- ницалар, мысалы, сөз де, сөз тіркесі де, ойды білдірмейді, ойды құрайты н жекелеген немесе күрделі ұғымды ғана білдіреді. Сол ұғымдар бір- бірімен жүйеленіп, тұтасып барып сөздердің бір- б ірім ен гр а м м а т и к а л ы қ б а й л а н ы с қ а тү с к е н і сияқты ой білдіріп, сөйлем құрайды. Бұл жерде сөйлем мен сөздің тікелей қатына- сы ойды білдірудің ең кіші тілдік единицасы ның (сөйлем нің) ең кіші м ағы налы (мәнді) тілдік бөлшектерден тұратынымен байланысты. Ондай ең кіші мағыналы тілдік бөлш ек - соз болып та- былады. Дыбыстарды былай қойғанда, морфема- лардың озі жеке тұрып м ағы на білдіре бермейді, ал сөз тіркесі - сөзден элдеқайда үлкен единица. Бұл - бір. Екіншіден, осы қасиеті арқасында сөз тіл білімінің барлық саласына да (фонетика, лек- сика, сөзжасам, морфология, синтаксис) эртүрлі дэрежеде қатысты болып келеді: бірде тіл білімінің бір саласының негізгі объектісі, енді бірде келесі бір саланы ң тікелей объектісін айқы ндайты н жүйелік фоны, контексі болып отырады. Сөйтіп, тілдік единицалардың ішінен, мыса- лы , дыбыс немесе фонема, морфема немесе эр түрлі тұлғалар, сөз тіркесі, сәйлем сияқты тілдік элементгерден сөздің ерекше қасиеттері бар құбы- лыс екенін аңғаруға болады. Сөз белгілі бір ұғым- ның атауы болғанды қтан да, соған сәйкес ол белгілі бір нақты лексикалы қ м ағы на білдіреді. Сонды қтан да осы қасиетінің арқасы нда сөз са- намызда жеке тұрып өмір сүре алады. (Бұл - сөз ©мірінің екінші сатысы). Әр түрлі сөздіктерде сәз жеке реестр (лексема) ретінде беріледі. Сөнымен бірге сол лексикалы қ мағы насы на сэйкес ұғым- ның жалпы атаулық қасиетіне орай жалпы грам- матикалық мағына пайда болып, ол енді жекеле- ген сөздерді емес, белгілі бір фамматикалық топта- ғы сөздердің ортақ жалпы мәні сипатына айна- 410 М ОРФОЛОГИЯ лы п, тек сондай жаппы грамматикалық м ағы на- ға сәйкес мән білдіре алатын әр түрлі қосы м ш а тұлғалар арқылы түрленеді, басқа сөздермен бай- ланы сқа түседі, сөйлем құрайды. М іне, осыдан келіп сөздің екі түрлі сипаты айқындалады: біріншіден, сөздің ұғымдық сипа- ты, яғни белгілі бір лексикалық мағынаны (әңгіме лексикалы қ мағы налы создер жайында) білдіруі, сол арқы лы оны ң ж алқы лы қ, жекелік сипаты ж әне тілдің создік құрам ы ны ң бір единицасы ретінде лексикалы қ корсеткіш болуы, екіншіден, сөздің л екси кал ы қ м ағы насы ны ң жалпылануы негізінде және басқа сөздермен әр түрлі тәсілдер- мен байланысқа түсіп грамматикалық сипат алып, сөйлемнің (ойды білдірудің) құрылыс материал- дары ретінде қолданылуы, сөйтіп, бұл екі сипат- ты ң диалектикалы қ бірлікте омір сүруі тілдің қо ғам ды қ қаты нас құралы қызметін атқаруға негіз болады. Сондықтан да сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен болып тұрған грамматикалық байла- ныстарын үзсек, грамматикалық тұлғаларын апып тастасақ, сөйлем ойды білдірмей қалар еді, тек жекелеген ұғымдардың байланыссыз жиы нтығы ған а болып ш ы ғар еді. М іне, осыдан келіп лек- сикология мен грамматиканың өзара ерекшелік- тері мен бір-бірімен байланысы, диалектикалы қ байланы сы айқындалады . Бұл арада әңгіме тек лексикология мен грамматика жайында ғана емес, жалпы тіл білімінің барлы қ салалары мен тілдік деңгейлердің ара қатынастары туралы. Тіл білімінің қай саласын алсақ та, оның зерт- теу объектісі я тікелей, я жанама түрде сөзге келіп тіреледі. Өйткені сөзде фонетикалық қасиет (ды- быстық комплекс) те, лексика-семантикалық қаси- ет (ішкі м ағы на) те, созжасам қасиеті (жаңа сөз, я жаңа мағына, яғни деривациялық мән) де, грам- м атикалы қ қасиет (морф ологиялы қ құрам мен құры лы сы , создердің түрленуі, сол аркылы бір- бірімен байланы сқа түсіп, алуан түрлі граммати- калық мағыналар білдіріп, сейлем құрауы) те бір- бірімен қабысып, қабаттасып келіп отырады. Сөз ж оқ, сөз - ең алдымен лексикологияның тікелей ж әне басты объектісі. Ойткені тілдегі создік құрам, оны ң баюы, дамуы, соз мағы нала- ры ны ң түрлері мен озгеруі, дамуы т.б. сияқты сөздің тікелей басындағы қасиеттері лексиколо- гия саласы нда қаралып, шешімін табады. С он- дай -ақ, сөз - созжасам саласыны ң да тікелей объектісі. Тіліміздегі создердің барлы ғы да бір кездері белгілі тәсілдермен жасалған. С ондай-ақ әр түрлі тәсілдер арқылы жаңа соз жасау пробле- масы, соз мағы насы ның озгеруі арқылы да жаңа сездің пайда болуы, сойтіп, тілдің создік құра- мын байыту процесі де созге тікелей қатысты қасиеттер болып табылады. ^ Ал, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|