СӨЗДЕРДІҢ М ОРФОЛОГИЯЛЫ Қ ҚҮРЫ ЛЫ М Ы
413
дыбыстық қабырш ағы арасында белгілі бір бай-
ланыс бар екенін көрсетеді. Бірақ ол байланыс -
табиғи байланыс емес. Өйткені дыбыстар жеке
тұрғанда, ешбір мәнге ие бола алмайды: б, а, л, а
дегеннің әрқайсы сы нан ешбір мән туып тұрған
жоқ. Сондықтан да белгілі жастағы адам мэніндегі
бала
сөзінің мағы насы сол төрт дыбыс білдіретін
мәннен құралып тұрған ж оқ (жеке дыбыста мән
ж оқ). Тілімізде біркелкі дыбыстар ж иы нты ғы -
нан тұратын, тіпті бірдей дыбысталатын сөздердің
мағыналары әр уақытта бірдей бола бермеуі, лек-
сикалы қ ом онимдер - осы ны ң дәлелі. М ысалы,
1)
қара
дегенге қарама-қайш ы түсті білдіретін
ақ
(ақ шәйі орамал) ж әне 2) адал, кінәсіз, ж азы қ-
сыз деген м ағы налардағы
ақ
( Ынсапсызға не қе-
рек Істің ақ пен қарасы.
- А бай) сөздері мен
3) малдың сүті ж әне сүттен өндірілетін айран,
қаты қ, қы мы з сияқты тағамдар мәніндегі
ақ
(ақ
ііиіп оңалыгі)
сөзі мен 4) ж оқ болу, суалу деген
мэндегі
ақ
болып кету сөзі, 5) ш ы нды қ ақиқат,
хақ м ән ін д егі
а қ
(а қ өлім н ем есе ақ с ө й л е),
6) судың арнасы мен жылжуы мәніндегі
ақ
(су-
дай ақ) сөздерінің (ҚТТС ) дыбысты қ құрам ы н-
да, айтылуында бір-бірінен ешбір айырмашылы-
ғы жоқ. С оған қарамастан я ғн и қанш алы қты
бірдей дыбыстардан тұрып, бірдей айтылғанмен,
әрқайсысы бір-біріне байланыссыз, кейде байла-
нысты (көп м ағы налы қ негіздегі омоним болса)
әр түрлі м ағы наны білдіреді. С ондай-ақ, 1) ке-
рек, тағам , там ақ м эніндегі
ас
(ас адам ны ң
арқауы), 2) там ақ пісіру, әзірлеу мэніндегі
ас
(ет
ас), 3) бір жерден екінш і жерге қарай өту, орлеу
мәніндегі
ас
(таудан ас) т.б. сөздер де дэл осы н-
дай. Бұл сияқты ом оним сөздерді көптеп келті-
руге болады. Б ұны ң озі сөз білдіретін м ағы на
оны (сөзді) кұрайтын сыртқы дыбыстар мэнінен
туындіЪіайтынын көрсетеді. Жекелеген дыбыстар
ешбір мәнді білдіре алмайды.
Демек, создің ішкі м ағы налы қ ж ағы мен
оның сыртқы дыбыстық комплекс жағы арасын-
дағы байланы с
т абиғи емес, тарихи қалыптас-
қан дэстүрлі байланыс
болТіп табылады. Басқаша
айтқанда, жекеш елёгён дыбыстардан тұратын,
қалыптасқан дыбыстық комплекс жеке-жеке бір
тіл д ік е д и н и ц а р етінде белгілі бір ұғы м д ы
білдіретін болған. М іне, ол ұғым - сол создің
мағынасы, ойткені сөз айналамыздағы зат, құбы-
лыс, я оның сыны мен саны, қимыл, іс-эрекет,
оның эр түрлі амалы т.б. жайындағы ұғым, не
соның аты, атауы.
Сөздің м ағы насы әр түрлі болады. Создің
жеке тұрғанда да, белгілі бір ұғымның аты ретін-
де танылатын нақты м ағы насы да, одан туын-
дайтын әр түрлі ауыс, келтірінді м ағы насы да,
сойлеу процесінде неше түрлі тұлғалар қосылуы-
ның нәтижесінде пайда болатын немесе басқа
создермен қарым-қатынасқа түсу арқылы туатын
сан салалы жалпы мағыналары да болады.
Әрине, ол мағына түрлерінің бір-бірімен бай-
ланы сы , ж алғасты лы ғы болуымен қатар бір-
бірінен айырмаш ылықтары , озгешіліктері бола-
ды. Ең аадымен соз білдіре алатын мағынаны екі
түрге бәліп жүрміз:
лексикалы қ м ағы на жэне
грамматикалық мағына.
Достарыңызбен бөлісу: