СӨ ЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы
415
грамматикалық сипаты аш ы лм ақ) оған (тілдің
грамматикалық құры лы сы на) тән басты-басты
грамматикалык ұғымдарды
ажыратып, олардың
ерекш еліктерін, сипаты н айқы ндап алу қажет.
Өйткені тілдің грам м атикалы қ құрылысы сала-
сала жұйелерден құралады да, олардың тұтасты-
ғы сол жүйелерге тән белгілі заңдылықтардың
негізінде болып отырады. Ол жүйені айқы ндап,
заңдылықтарын алу үшін сала-салаларын сарап-
қа салып, жекелеген ерекшеліктерін, ортақ грам-
матикалық сипаттарын, әр құбылыстың ішкі мәні
мен сыртқы тұрпатын және оның шекарасын ай-
қындау үшін, ондағы грамм атикалы қ әр түрлі
амал-тәсілдерді, сөздердің белгілі бір ортақ қаси-
еттері арқылы то п -то п қ а болінуін, олардың ма-
ғыналары мен сөйлеу процесіндегі қызметтерін
білу қажет. Д емек, сөздің сойлеу процесіндегі
басқасөздермен әр түрлі қатынастарының негізінде
пайда болатын ішкі мәндері, оның көрінісі бола-
тын сыртқы түр-тұлғасы, солардың барлығы не-
гізінде сөйлемде олардың белгілі қызмет атқаруы
т.б. тілдің грамматикалық құрылысымен байла-
нысты болса, оның өзіндік ерекшеліктері тағы да
сол сөздің грамматикалық сипатымен анықтала-
ды. Сөйтіп,|ен басты грамматикалық ұғымдарға
грамматикалык мағына,
оның берілу тәсілінің бір
түрі
граммат икалык форма
жэне осы екеуінің
жүйелі ж иы нтығы н құрайтын
грамматикалық
категория
дегендер енеді. Бұл үшеуі бір-бірімен
диалектикалық бірлікте болып, тілдің граммати-
калық құбылысын құрайды да, қалған жекелеген
грамматикалық единицалар мен құбылыстар, жүйе-
лер осы ұғымдардан туындайды.
1.5. ГРА М М А ТИ КА ЛЫ Қ М АҒЫ НА Ж Ә Н Е О Н Ы Ң
Т Ү Р Л Е Р І
4Г ’
ц& Ь
, Тілдегі әрбір сөздің (белгілі ұғымды білдіре
алатын мэнді сөздің) нақты лексикалық мағына-
сымен бірге жалпы грамматикалық мағынасы да
болады. Сөздің лексикалы қ м ағы насы - нақты,
ұғы м ды қ м ағы на, я ғн и бір сөзден екінші сөзді
айыратын реестрлік создік мағынасы болса, грам-
матикалық мағынасы - сөздің тым жалпы мағы-
насы, сол сөздің лексикалы қ мағынасының жал-
пылануы немесе оған әр түрлі тұлғалар үстелу
арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа
сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салда-
рынан пайда болатын ж әне создерді бір-бірінен
болмей, керісінше белгілі бір грамматикалық тогі-
тарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы
мағыналар болып табылады.
Г рам м атикалы қ м ағы на сайы п келгенде,
сөздің лексикалы қ мағынасымен тікелей байла-
нысты болады. Бірақ грамматикалық мағыналар-
дың озі біркелкі емес. Тікелей лексикалы қ мағы-
надан туатын да, создің түрлену жүйесі негізінде
тұлғалауынан да пайда болатын грамматикалық
м ағы налар бар.
Туғанда дүние есігін аіиады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең
(Абай) деген
сойлемді талдап корейік. Сөйлемде қолданылған
әрбір соз бір-бір лексикалы қ м ағы наны және
бірнешеден фамматикалық мағынаны білдіріп тұр:
1.
туғанда,
лексикалы қ м ағы насы - нақты туу
қим ы лы ; граммагикалық м ағы налары - 1) жал-
пы қимылды білдіруі; 2) салттылық мән; 3) еткен
ш ақты қ мэн; 4) бір қимылдың (ашудың) мезгілін
білдіруі; 2.
дүние,
лексикалы қ м ағы насы - әлем
м ағынасындағы дерексіз зат; ф ам м атикалы қ ма-
ғыналары: 1) жалпы абстракт зат атауы; 2) қаты-
сты қ-м енш іктілік мән; 3.
есігін,
лекси калы қ ма-
ғы насы - үйдің бір бөлігі болып табылатын есік
нақты заттың ауыспалы мағы нада қолданылуы;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы
болуы; 2) екінш і бір затқа (дүние) тәуелді, со-
ның болшегі бөлуы; 3) өл тәуелділік 3-ж аққа
қатысты; 4) тура өбъектіні білдіру; 4.
аіиады,
лек-
сикалық мағынасы - ауыс мағынадағы ашу қимы-
лы ; гр ам м ати к ал ы қ м ағы н а л а р ы : 1) ж алпы
қимылды білдіру; 2) өл қим ы лды ң сабақты бө-
луы; 3) ауыспалы өсы ш ақ м энін білдіру; 4) 3-
ж ақтағы субъектінің қимылы; 5.
өлең,
лексика-
л ы қ м ағы насы - нақты олең деген зат атауы;
грамматикалық мағыналары: 1) жалпы зат атауы
болуы ; 2) аш у қи м ы л ы н ы ң гр ам м ати к ал ы қ
субъектісі болуы; 6.
Достарыңызбен бөлісу: