П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| төрт, жеті -
нақты санды білдіретін создер, ақ, көк, сары - зат- т ы н н якгты т ү г і н б іп п і п е т і н Г К І Н П Я П Т б А т я п я й т - омір, тірш ілік, есік - ауыс., өмірге, іс пен еңбек- ке алғаш аттап, қадам басып кіру, араласу, жер - жер планетасы ны ң үстіңгі қабаты, сыртқы қы р- тысы, құрлы қ, дегендердің осы көрсетілген лек- сикалық мағыналарында ешбір ортақтық, жақын- ды қ ж оқ, әрқай сы сы - бәлек-бөлек заттардың атауы; туғанда - ана құрсағы нан ш ығу, дүниеге келу, аіиады - ауыс., жабық тұрған нәрсенің есігін, бетін ш алқайту, аңқайту, кірер - ену, келу, де- гендердің осы корсетілген лексикалы қ м ағы на- ларында ортақтық, ұқсастық жоқ, бір-бірінен осы мағыналары арқылы ажыратылады; төрт - үштен кейінгі есептік сан, жеті алтыдан кейінгі сан дегендердің де лекси калы қ мағы налары болек- бөлек;дд: -қардың, сүттің, бордыңтүсіндей, қараға қарама-қарсы , көк -аш ы қ аспан тәрізді түс, сары - піскен егіннің немесе апельсиннің түріндей түс дегендердің де лекси калы қ мағы налары бөлек- бөлек, өйткені бұлар әр түрлі түстерді білдіреді. Сонымен бірге бұл нақты (лексикалық) м ағы на- ларының жалпылануы да мүмкін. Атап айтқанда, дүние, есік, жер ж алпы зат атауларын білдіреді, туғанда, ашады, кірер жалпы қимылды, іс-әре- кетті білдіреді, төрт, жеті - жалпы бір санды білдіреді, ақ, көк, сары - жалпы түсті білдіреді, яғн и сапалы қ сы нны ң белгілері. М іне, бұл соң- ғы корсетілгендер - нақты лексикалы қ м ағы на- лардың жалпылануы арқылы пайда болған жалпы грамматикалық мағыналар, яғни бұлар белгілі бір создің ғана м ағы н алы қ сипаты емес, белгілі бір топтағы , айталы қ, заттың атын білдіру немесе қимыл іс-әрекетті білдіру т.б. создердің ортақ жалпы м ағы насы . Осы жалпы м ағы налары ны ң ортақты ғы арқы лы создер топтасып, белгілі бір грамм атикалы қ топ құрайды: дүние, есік, жер - заттың атын білдіретін создер - зат есім, туғанда, ашады, кірер- қимыл, іс-әрекетті білдіретін создер - етістік, тәрт, жеті - заттың санын білдіретін создер сан есім, ақ, көк, сары (жақсы, үлкен, биік) заттың сы ны н білдіретін создер - сын есім т.б. Сойтіп, сез лексикалы қ мағынасы арқылы басқа создерден дараланып, жекеленіп, болініп отырса, жалпы грамматикалық мағынасы арқылы керісін- ше басқа создермен ортақ сипат алып, ж ақы н - дап, жалпы грамматикалық топ құрауға бейімде- леді. Сонда созде жалпы заттың атын, немесе жалпы қи м ы лд ы , немесе ж алпы сы нды т.б. білдіретін бір ғана жалпы грамматикалық м ағы - на бола ма ж әне баска да грамматикалық м ағы - налармен (жоғарыда созде бір я бірнеше грамма- тикалық мағына болады дедік) қарым-қатынасы, СӨ ЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы 417 Сөзде лексикалы қ м ағы наны ң жалпылануы негізінде пайда болатын жалпы грамматикалық мағы на (жалпы заттың аты, жалпы қимыл т.б.) басқа да жалпы грамм атикалы қ мағы наларды білдіруге негіз болады. М ысалы, жалпы заттың атауы болу м ағы насы м ен бірге ол жалпы грам- матикалық м ағы на жекелеген (жалпы) заттың атауы болуы м үмкін немесе алуан түрлі заттың жалпы ортақ атауы болуы мүмкін (жалпы есім); деректі немесе дерексіз зат атауы болуы мүмкін; адамға байланысты (кімдік) немесе адамнан бас- қа затқа байланысты атау болуы мүмкін т.б. Сон- д ай -ақ заттың сы ны н білдіретін сөздер сапалы қ сы н ға немесе қаты сты қ сы нға байланысты бо- луы мүмкін, қимылды білдіретін сөздер салтты- лы қ немесе сабақты лы қ сипатпен қатысты бо- луы мүмкін немесе қимылдың неше түрлі семан- тикалы қ сипаты болуы мүмкін (қалы п, қо зға- лыс, амал - әрекет, ойлау қабілетіне байланысты, көңіл күйіне байланысты т.б.). Бұлардың барлы- ғы да сөздің жалпы сем антикасы нан туындай- тын жалпы грамматикалық мағыналары. Сөйтіп, сөзде жалпы грам м атикалы қ м ағы на біреу ғана емес, бірнеше де болуы мүмкін. Жалпы грамматикалық м ағы наны ң осы си- яқты сипаты на ерекш е назар аударуға негіз бо- лып отырған бұл мәселелердің бұрын бір жақты, қате түсіндіріліп келуінде болып отыр. Ең алды- мен грамматикалық мағына лексикалық мағына- мен жарыса оты рып, айқы ндай, саралай түсетін м ағы на емес, сол лекси кал ы қ м ағы наны ң жал- пылануы арқылы туатын сөздің жалпы м ағы на- сы. Л ексикалы қ м ағы н аға қарағанда граммати- калы қ м ағы на одан кейін пайда болады. Атап айтқанда, грамматикалық м ағы на алдымен лек- сикалық м ағы наны ң жалпылануы арқылы пайда •'болып> содан кейін сөйлеу процесінде сөздің жұмсалу м ақсаты на қарай оған әр түрлі тұлға- лардың қосылуы арқылы немесе сөйлемде басқа сөздермен әр қилы қары м -қаты н асқа түсуі ар- қылы үстеледі, демек, осының нәтижесінде екінші қатардағы м ағы на болып табылады. С ондай-ақ лексикалы қ м ағы наны ң мәні дара болса, сөйтіп, сөздерді бір-бірінен саралап, бөлуге негіз болса, грамм атикалы қ м ағы н а жалпы болады, жеке создерге (ф орм аға) ғана емес, солардың белгілі топтарына тән болатындықтан, сөздерді грамма- тикалық сипаты жағынан, жоғарыда көрсетілген- дей, топтауға негіз болады. О ны ң үстіне сөз бір ғана лексикалы қ м ағы наны білдірсе, граммати- калық мағына сөйлемдегі сөзде, әдетте, бірнешеу болады. Е кін ш іден , гр ам м ати кал ы қ м ағы н а сөйлеу процесінде сөздің әр түрлі грамматика- л ы қ тұлғалар арқы лы түрленуінен де туады, корінеді. Ү ш інш іден, грамматикалық м ағы на сөйлеу процесінде сөздердің басқа сөздермен әр қилы қары м -қ аты н асы н ан да пайда болады. Бұлардың барлығы да грамматикалық мағына деп тан ы лған ы м ен , олардың әрқайсы сы ны ң мәні, сипаты, грамматикалық категория ұғымына қатыс- ты, сездің белгілі топтарға бөлініп, олардың ірам- м атикалы қ сипатын айқындаудағы рөлі бірдей емес. Сондықтан да грамматикалық мағына атау- лыны жасалу тәсіліне, сөздің ф ам м атикалы к си- патын айқындаудағы мәніне қарайж алпы жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|