П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| тондырмас ызғар өтіп
(Абай). Тоқпағы мықты болсалиіз қазық жерге кірер (М ақал). Бір-бір киіз үй әкелгенде, бәрінен Итбайдың үйі үнамды боп шыққан (М ұқанов). Бұл сөйлемдердегі былғары, киіз сөздері затты қ м ағы нада емес етіктің, бай- пақтың, қазы қты ң, үйдің қаты сты қ-сы нды қ си- паты мәнінде, я ғн и осы соңғы заттардың неден ж асалғаны н білдіру мәнінде қолданы лған. Зат атауын білдіретін создердің бұндай әдеттен тыс ерекше ф ам матикалы қ мағыналары ол создердің заттық мағынаны білдіретін екінші сөзбен тікелей тіркесінен пайда болған. Сол сияқты қол сағат, қалта сағат, алтын сағат, жібек орамал, тас үй, тас ж ол,киіз үй,кірпіш үй,оқушы бала т.б. тәрізді тіркестердің бірінш і зат есім сыңары зат есімге тән емес қаты сты қ-сы нды қ мәнді білдіріп, қан- дай? деген сұраққа жауап береді. Сөз ж оқ, бұл жерде создердің орын тәртібі де белгілі дәрежеде роль атқарып тұрғаны н естен ш ығаруға болмай- ды. Негізгі (толық м ағы налы ) сөз бен көмекш і сөздің тіркесуі арқылы да грамматикалық мағы- наны ң берілуі қазақ тілінен үлкен орын алады. Н егізгі сөздерге септеулік ш ылаулар тіркесу арқылы мақсат, себеп, арнау, мекендік, мезгілдік, саралау, ұқсату, жәрдемдік, кәмектік, мөлшерлік сияқты мағыналар үстеледі. Мысалы: Мен жаз- баймын олеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін (Абай) деген сөйлемдегі үшін шы- лауы өзі тіркескен ермек, термек сөздеріне мақсат мэнін үстеген. Ал демеулік шылаулар өзі тіркескен сөзге я түгел сөйлемге әр түрлі күшейткіш, сұрау, 422 М О Р Ф О Л О Г И Я болжам, ш ектіліктәрізді мән үстейді. Лшаршылык жок па? Сауыны тэуір ер бар м а ? Осының бәрін кадағалап сұрайды (Әуезов). - Ш ұғаның белгісін сіз білмейтін шығарсыз-ау! - дейді. (М айлин). С ондай-ақ көмекші етістіктердің өздері қатысты негізгі сөздерге (етістікке не есім сөздерге) үстейтін грамматикалық мағыналары сан алуан. Мысалы, тек қана окып сөзіне тіркескен м ы на көмекш і етістіктердің үстейтін грамматикалық мағыналары қанш ама: окып отырды, оқып жүрді, оқып тұрды, оқып болды, оқып шықты, оқып қалды, оқып көрді т.б. немесе сапалы қ сын есімдерге күш ейткіш үстеулердің препозитивтік тұрғыда тіркесіп қол- данылуы да жаңа грамматикалық мағына үстеудің бір жолы. Сөздердің қосарлануы арқылы жалпы- лық, көптік, сөздердің қайталануы арқылы көптік, дүркінділік, сындық мәндегі сөздерге үстеме буын а р қ ы л ы к ү ш е й т к іш м а ғ ы н а л а р ү с т е у де грам м атикалы қ м ағы н а білдірудің белгілі бір жолдары болып табылады. М ысалы, аяқ-табақ, үлкен-кіш і, кәрі-ж ас дегендер ж аңа туынды сөз б о л у м е н қ а т а р ж а л п ы л ы қ м ә н с и я қ т ы грам м атикалы қ м ағы на да білдіріп тұр, ал қора- қора қой, тау-тау астық, көре-көре, сөйлей-сөйлей дегендегі қайталама қос сөздер көптік, д үркінділік ұғымды білдіреді, қып-қызыл, жап-жасыл, үп-үлкен д е г е н д е г і ү стем е б у ы н д а р (қ ы п , ж а п , үп) күш ейткіш мәнді білдіреді. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі әр тілде әр түрлі қы зм ет атқарады . Қ азақ тілінде ол (сөздердің орын тәртібі) - грамматикалық м ағы - на білдірудің негізгі бір жолы болып табылады. С о н д ы қ т а н да сө й л ем д е сө зд ер д ің (сөй лем мүш елерінің) белгілі тұрақты орын тәртібі бар. Ол оры н тә р т іб ін ің өзгеруі белгілі бір мән үстелуімен байланы сты болады. М ысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|