П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
-ым тұлғасы бірінші, айтушы ж ақ- ты білдірумен бірге сол затқа (кітапқа) ие бір-ақ адам (жекеше), - мен
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3 -ым
тұлғасы бірінші, айтушы ж ақ- ты білдірумен бірге сол затқа (кітапқа) ие бір-ақ адам (жекеше), - мен екендігін көрсетіп тұр. Сөйтіп, сөз таптары ны ң әрбір грамматикалық ф орма - тұлғасы сөзге арнайы форма тудырушы қосы м ш а (ж ұр н ақ, ж алғау) қосы лу арқы лы грамматикалық (категориялық грамматикалық) м ағы наны білдіреді. Ол грамматикалық м ағы на сөйлеу процесінде, контекст ішінде айқындала- ды . С о н д ы қ тан да ж ән е тек осы тұ р ғы д ан грамматикалық мағына мен грамматикалық форма сәйкес болады дейміз. Осы тұста мына бір мәселеге назар аудармауға б о л м а й д ы . Ол г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а с ы з г р а м м а т и к а л ы қ ф о р м а б о л м а й д ы ж ә н е грамматикалық формасыз грамматикалық мағы- на берілмейді деген қалыптасқан түсінік. Гр а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а б іл д ір м е й т ін г р а м м а т и к а л ы қ ф о р м а б о л м а й д ы ж ә н е грамматикалық формасыз грамматикалық мағы- на да берілм ей ді дегенді бұларды ң ж а ң а ғы қ а с и е т ін ің н е г із ін д е ж ә н е к а т е г о р и я л ы қ грам м атикалы қ м ағы н а ш еңберінде ған а тек ш артты түрде айта алам ы з. Ө й ткені, кейбір ж ағд ай лард а қазіргі тілім ізде еш бір арнайы г р а м м а т и к а л ы қ т ұ л ғ а с ы з - а қ б е л г іл і б ір грамматикалық м ағы на беріліп тұрады. Сондай- ақ кейде сөз құрамында белгілі бір грамматикалық форма болғанмен, ол өз бетінше грамматикалық м ағы на білдіре алмай, факультативті түрде ғана қолданылады, яғн и сөз ол формасыз жұмсалмай- тын болғанмен, сол сөз тұлғалары білдіретін ма- ғы наға ол форма бейтарап болып тұрады. М ысаг лы: Онымен үйінде сөйлесетін. Аулына менімен кайтатын тәрізді сөйлемдердегі әрбір сөзге, олардың тұлғаларына және сол тұлға беріп тұрған м ағы наларға назар аударайықшы. М орфология- лы қ ж ағы нан бұл сөздерді мынадай бөлшектерге бөлуге болады: он (ол, л дыбысына біткен жіктеу, сілтеу есімдіктері септелгенде,/* не түсіп қалады, СӨ ЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы 425 не н ды бы сы на айналып кетеді), үй, сөйле, ауыл, мен, қайт дегендер сөздің түбірі, -мен, -де, -а көмектес, жатыс, барыс септік ж алғаулары , -с ортақетіс, -тын, -тін есімше жұрнақтары. Үйінде, аулына сөздеріндегі -і, -6/тәуелдік жалғауы (3- ж а қ ) , о д а н к е й ін г і -н т ұ л ғ а с ы қ а з ір г і грамматикаларымызда септік ж алғаулары ны ң құрамында қаралып жүр (- нде -жатыс септік, -на -бары с септік болып), ш ы нды ғы нда -н -септік ж алғауы ны ң көрсеткіші емес, түркологияда бұл тәуелдікжалғаудың 3-жағының қалдық формасы деген пікір бар, яғн и тәуелдік ж алғауы 3-ж ақта қазіргідей -ы, -і, -сы, -с/болмай, -сын, -сін болған д а , к е й ін г і с о ң ғ ы -я тү с іп қалған. Бұл арасы тіл білімінде әлі шешілген жоқ. Қайткен күнде де 3-ж ақ тәуелдік тұлғада тұрған сөзге барыс, жатыс септікжалғаулары жалғанғанда, бұлардың а р а с ы н д а п айд а б о л аты н -н с е п т ік ж а л ға у қ ұ р а м ы н д а қ а р а л ғ а н м е н , б е л г іл і б ір грамматикалық категорияның көне көрсеткіші, я оны ң бір ж аң-қасы , бөлшегі болған. Бертін келе ө зі б іл д ір е т ін г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а д а н а й ы р ы л ы п қ а л ғ а н д а , с ө з қ ұ р а м ы н д а факультативтік элемент ретінде сақталып қалған. Бұл -н тұлғасы тек септік ж алғаулары ны ң ғана алды нан емес, тәуелдік жалғауды ң 3 -ж ағы н ан к е й і н ж а л ғ а н ғ а н жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|