П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Тарт
қолыңды, Вьетнамнан! Әдеттегі орын тәртібі - Вьетнамнан қолыңды т арт ! деген сөйлем үлкен бір жігермен айтылады да, орын тәртібінің өзгеруі (инверсия) белгілі бір стильдік ж үк көтеріп тұр. С ө зд ерд ің оры н т ә р т іб ін ің өзгеруі оларды ң г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а л а р ы м ен с ө з д е р арасындағы синтаксистік қатынастардың мүлдем өзгеріп кетуіне де себеп болады. М ысалы, қалта сағат (сағаттың қалтаға салып жүретін бір түрі), көзэйнек (көзілдірік, я ғн и көзге салатын әйнек), біз өкше (үш кір биік өкш е), мосы ағаіи (мосы жасайтын ағаш ) тәрізді тіркестер бір түрлі мәнде қолданылса, олардың орнын ауыстырып жұмса- ғанда, басқа мағы нада және басқа синтаксистік қаты наста айтылады: сағат қалт а (сағат салуға арналып тігілген қалта), эйнек көз (шыныдан са- л ы н ған жасанды көз), өкше біз (жуан біз, яғн и ағаш шегені өкшеге қағу үшін пайдаланылатын ең жуан біз), ағаш мосы (ағаш тан ж асалған мо- сы ны ң түрі, темір мосы да болуы мүмкін) т.б. Ә рине, бұл тіркестер сөйлем ішінде талда- нуы қажет. Соны ң өзінде де қатар тұрған екі зат есім нің мәні де, қы зметі де бірдей емес екенін көру қи ы н емес. Қ осалқы айқы ндауы ш деп ж ү р г е н е д и н и ц а л а р д а о л а р д ы ң о р н ы н а у ы сты р ған ы м ен , м ағы н асы да, қы зм еті де өзгермейді деген топшылаудың тіпті де дұрыс емес екендігін көрсетілген тіркестер айқы ндап отыр. А лдындағы зат атауы екінш і оры ндағы заттың белгілі бір белгісі, атрибутты болуы, ал негізгі зат, ұғы м екінш і сөз екенін айыру қи ы н емес: қандай (қай)? сағат - қалта сағат, я ғн и негізгі м ағы н а сағат та, қалта сол сағатты ң аны қтауы - шы (сағатты ң бір түрі), өйткені қабы рға я қол сағат та бар, қандай (қай)? қалта - сағат қалта, яғн и негізгі м ағы на қалта да, сағат сол қалтаның анықтауышы (сағат салатын қалта), қаламсап са- латы н да қалта болуы мүмкін т.б. Әрине, қатар келген екі зат есім бұлар сияқты әр уақытта орын ауыса да бермейді: тас жол, біра к,жол тас емес, жібек орамал, бірақ орамал жібек емес, ағаш үй, бірақ үй ағаш емес т.б. Бұдан да осы тәріздес м ағы н алы қ, қы зм еттік сипатын аңғаруға бола- ды . “Қалай ұғындыратынын білмеймін: - Жүрек, -деді тракторист. - Ж үрек? Мұның да жүрегі бола м а ? (М ұстаф ин). Бұл мысалдағы екінші жүрек сұрау интонациясымен айтылған. Сондық- тан да ол ж алғы з жүрек сөзінің өзі-ақ сұраулы сөйлем болып тұр. Немесе: Бұл - бала берген кітап. Б ұл бала кітапты экеп берді деген екі сөйлемдегі бұл сөзі екі түрлі дауыс ы рғағы м ен (интонациясы м ен) айты лған, сондықтан да екі түрл і м а ғ ы н а д а қ о л д а н ы л ғ а н : б ір ін ш і бұл субстантивтеніп, 3-ж ақ субъект м ағы насы нда, екінші бұл атрибутивтік-анықтауыштық қатына- ста жұмсалған. 1.7. ГРА М М А ТИ К А Л Ы Қ Ф О Р М А Грам м атикалы қ м ағы на әр түрлі тәсілдер арқы лы беріледі. Грам м атикалы қ м ағы н ан ы білдіретін си н тети к ал ы қ тәсілдің бір ти п і - грамматикалық формалар. Я ғн и грамматикалық м ағы н а н ы ң белгілі бір түрі, атап ай тқан д а, к а т е г о р и я л ы қ г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а гр а м м а ти к а л ы қ ф ор м ал ар ар қы л ы беріледі. Сөйтіп, грамм атикалы қ форма белгілі топтағы сөздердің қосымшалар, грамматикалықтұлғалар (жалғау, жұрнақ) арқылы белгілі жүйелі парадигма СӨЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы 423 бойынша түрленуі болып табылады да, сол арқылы әр тұлғаға сай категориялық грамматикалық ма- ғы на беріледу Осы уақытқа дейін ж арық көрген еңбектерде, ^ерттеулерде грамматикалық форманы анықтағанда грамматикалық мағынаны білдірудің с ы р т қ ы ж а ғ ы , г р а м м а т и к а л ы қ т ә с іл і д е п , грам м атикалы қ м ағы наны түр-түрге бөлмей, грамматикалық форманың ішкі мазмұны ретінде қаралып келді. Сөйтіп, грамматикалық м ағы н а мен грамматикалық форма деген ұғымдар біреуі әрдайы м бір н эрсен ің іш кі ж ағы , м азм ұн ы , екіншісі оның сыртқы ж ағы , тұлғасы немесе сол м азм ұнны ң іске асу, көріну тәсілі деп аны қтап келдік. Бұл екі ұғымды осындай балама мәнде, бір нәрсенің екі ж ағы ғана (біреуі - ішкі мазмұ- ны, екінш ісі - сыртқы түрі) деп түсіну тіпті де дұрыс емес, өйткені олар (грамматикалық мағы - на мен грамм атикалы қ форма) әр уақытта бір- бірімен балама, сай бола бермейді. Л екси калы қ м а ғ ы н а н ы ң а б с т р ак ц и я л а н ы п , ж алп ы лан уы арқы лы пайда болатын ^ а л п ы грамм атикалы қ м ағы на, сон д ай -ақ аналитикалы қ тәсіл арқылы берілетін қатыстық грамматикалық мағына ешбір г р а м м а т и к а л ы қ ф о р м а с ы з - а қ б е р іл е т ін ін жоғарыдан байқадық. М ысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|