П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| тау, тас, үй, көл
және бала, кыз, әке сияқты сөздердегі жалпы зат- ты қ м ағы на, алғаш қы топтағы сөздерде жансыз (нелік) заттар, соңғы топтағы сөздерде адам ға б а й л а н ы с т ы ( к ім д ік ) з а т т а р м а ғ ы н а с ы грам м атикалы қ м ағы налар екендігінде еш бір күмән жоқ. Бірақ бұлардың ешқайсысы да ешбір грамматикалық форма арқылы берілмеген. Сон- дай-ақ, аналитикалық тэсілдің түрлері болып та- былатын негізгі сөздердің бір-бірімен тіркесуі, негізгі сөз бен көмекш і сөздің тіркесі арқы лы , сөздердің қосарлануы, сөйлемдегі сөздердің орын 'тәртібҒмен дауыс ырғағы, интонация т.б. арқылы г р а м м а т и к а л ы қ ( д ұ р ы с ы н д а қ а т ы с т ы қ грамматикалық) мағынаны білдіруде ешбір форма жоқ. Сондықтан да грамматикалық форма арқылы грамматикалық мағынаның берілуі дегенде әңгіме жалгіы грам м атикалы қ м ағы н а атаулы емес, грамматикалық мағынаның бір түрі болып табы- латын категориялық грамматикалық мағына жай- ында ғана болу керек./Қазақ тілінде грамматика- лы қ форма дегенге белгілі бір грамматикалық топ- тағы сөздердің (сөз табыны ң) түрлену, өзгеру жүйесі болып табылатын парадигмалық сипатга- ғы тұлғалары , форма тудырушы қосымш алары (форма тудыратын жұрнақтар мен жалғаулар) жатады. Өйткені олар (сөзтабының парадигмалық сипаттағы тұлғалары ), ең алдымен, белгілі бір грамматикалық (категориялық грамматикалық) м ағы н а білдірум ен б ай лан ы сты , екін ш ід ен , грамматикалық мағына біреу ғана емес, бірнеше болуы мүмкін де, түрлену жүйесіне байланысты әрі тектес, бір ыңғайлас, әрі өз ішінде бір-біріне қ а р а м а - қ а й ш ы м ә н д е г і г р а м м а т и к а л ы қ мағыналардың бірлігінен тұрады. Мысалы, Тыңда, дала, Жамбылды дегенде тыңда етістігі бұйры қ райдың 2-ж ақ жекеше, анайы (сен тыңда) тұлғасында тұрғаны н, ол, бір жағынан, белгілі форма (нольдік форма сен тың- да), өзіне қатысты сөзбен байланысынан кәрініп тұр; түбір тұлға^м ес (түбірде бұйрықтық, 2-жақ- ты қ, жекешелік, анайылық мағына жоқ) арқылы көрініп тұр , екінш і ж ағы нан, осы тұлғаны ң озі белгілі түрлену жүйесінің, парадигмалық бірліктің (бұйрық райдың жекеш е, анайы 2-жағы) жалпы бұйры қ райдың, ал бұйры қ райдың өзі жалпы рай жүйесінің, бір көрінісі болып табылады да, сол ж үйенің эрі тектес, біры ңі ай, эрі одан ерекшелігі бар оған қарама-қайшы мэнді корсетеді. Сондықтан да бұйрық райдың жекеше, анайы 2- ж ағы м ағы насы мен ф орм асы (нольдік) сол жүйенің, біріншіден, 2-жақ жекеше, сыпайы және анайы, копш е (ты ңда-ңы з, ты ңда-ңдар, тыңда- ң ы з д а р ) , е к ін ш і ж а ғ ы н а н , 1 ,3 - ж а қ т а ғ ы мағыналары мен тұлғалары арқылы парадигмалық ж ү й е қ ұ р а й д ы . Ал б ұ н ы ң ө зі ж а л п ы рай категориясының парадигмалық жүйесі болып та- былады. С он д ай -а кЖ амбылды зат атауы тұлға- сы ж ағы нан табыс септік болып, мағы насы жа- ғы нан тыңдау қим ы лы ны ң тура объектісі мэнін білдіріп, септік жалғау жүйесінің (бір ж ағы нан, атау, ілік, барыс, жатыс, ш ығы с, көмектес септік мағыналарының бір тектес түрі, екінші жағынан, өларға қайш ы мэнді білдіріп, өзгеш е фөрма арқы лы берілуі) бір түрі бөлып тұр. Ал бұндай ерекшелікть///дддеген түбірде жөқ. Сөздің негізгі түбірі -тың, -да - жаңа сөз тудырушы қосымша. Бұл ж ерде -да п а р а д и г м а л ы қ ж ү й е н ің бір көрсеткіші ғана емес, тек грамматикалық мағына ғана үстеп тұрған ж өқ, ол жаңа сөз жасап тұр, сон д ы қтан тыңда д еген е тіс тік те гі ж алп ы грамматикалық мағы на лексикалы қ мағынаның абстракциялануы , жалпылануы арқылы пайда болған. Сөйтіп, ^ з а қ тілінде грамматикалық фөрмаларға жалпаулар, (көптік, тэуелдік, септік, жіктік) жэне форма тудыратын жұрнақтар (сын есімнің шырай тұлғалары , етіс, есімш е, рай, күшейтпелі етістік, тұйы қ етістік, көсемше, шақ тұлғалар) жатады. Грамматикалық форма, бір ж ағы н ан , сездің сойлеу процесінде түрлену 424 М О Р Ф О Л О Г И Я жүйесінің түлғалы қ көрінісі болып есептелсе, екінші ж ағы нан, белгілі мәндегі грамматикалық м ағы наны білдірудің жолы болып табылады. Я ғни, белгілі бір грамматикалық (категориялық г р а м м а т и к а л ы қ ) м а ғ ы н а б е л г іл і б ір грамм атикалы қ ф ормалар жүйесі я он ы ң гүрі арқылы беріліп отырады. М ысалы, тәуелдік ма- ғына (оңаша түрі) 1-жақты -ым, -ім, -м, 2-жақта анайы -ы ң, -ің, -ң , сы пайы -ы ң ы з , -ің із , -ң із, -ңы з, 3-жақта -сы , -сі, -ы, -і, тұлғалары арқылы б е р іл е д і. М ін е , о с ы н д а й м ә н д е г і т ұ л ғ а грамматикалық форма деп аталады. 1.8. Г РА М М А Т И К А Л Ы Қ М А ҒЫ Н А М Е Н Г РА М М А Т И К А Л Ы Қ Ф О Р М А Н Ы Ң С Ә Й К Е С Т ІК Т Е Р І Т іл ім із д е б е л г іл і б ір г р а м м а т и к а л ы қ (категориялық грамматикалық) мағына белгілі бір грамматикалық форма - тұлға арқылы берілетіні белгілі. Я ғн и , грамматикалық м ағы на мен грам- матикалық форма (тұлға) бір-бірімен ты ғы з бай- ланысты. Грамматикалық м ағы на мен грамматикалық ф о р м а н ы ң с ә й к е ст ігі сөз б о л ғ а н д а , әд етте, категориялық грамматикалық мағына негізге алы- н а д ы , о й т к е н і, ж о ғ а р ы д а к ө р с е т іл г е н д е й , грамматикалық мағынаның осы түрі ғана арнайы грамматикалық форма арқылы беріледі. Ә р и н е , г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а м е н грамм атикалы қ ф орма бір-біріне сай келеді де- генде, сөздің құрам ы нда ол екеуінің саны да әрдайым бірдей болады деген қорытынды тумай- ды. Қ азақ тілі ж алғам алы (агглю тинативтік) тіл болып сан алған м ен , онда аз да болса ф лекси я- лы қ сипат та кездесіп отырады. Кейде бір тұлға- ның өзі бірнеше грамматикалық мағы наны және керісінше, бірнеше грамматикалық форма бір ма- ғы наны білдіріп те тұрады. М ысалы, кітабым стол үстінде жатыр дегендегі кітабым сөзі кітап деген түбір, -ым деген тәуелдік ж алғауы н ан тұр ад ы . Бұл ж ерде түб ір б іл д ір етін ж ал п ы грамматикалық м ағы на мен атау септік тұлғасы (нольдік форма) мен мағынасы сөз болып тұрған жоқ. О ларға әдейі назар аударылмай отыр. Ал осы -ым деген бір тұлға үш м ағы наны білдіреді: 1) тәуелдік м ағы на, яғн и кітап деген зат екінш і затқа тәуелді, осы ны ң меншігі екенін білдіреді, бұл - негізгі мағы насы . Бұл ж ағы нан қарағанда, кітабың, кітабы, кітабымыз, кітабыңыз т.б. сөздер қ ұ р а м ы н д а ғы -ың, -ы, -ы м ы з, -ыңыз деген тұлғалардың бір-бірінен мағынасы жағынан£ешбір айырмасы ж оқ, бәрі де тәуелдік, екінші затқа менш іктілік м ағы наны білдіреді. М іне, осыдан б ір г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а б ір н е ш е грамм атикалы қ тұлға арқылы берілетіні аны қ көрінеді. Бірақ -ым қосымшасы тектәуелдік ма- ғы наны білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге 2 ж ақтық мағынаны да білдіреді. Я ғни зат (кітап) қай ж аққа тәуелді екенін көрсетіп тұр. Ол - ай- тушы ж ақ (тілімізде үш ж ақ бар екені белгілі: айтушы ж ақ, тыңдаушы жақ және бөгде ж ақ не- месе бірінш і, екінш і, үшінші ж ақ). Әрбір ж ақ- тың өзі де бірнеш еге бөлінеді: көпш е, жекеш е және II тыңдауш ы ж ақ - анайы, сыпайы. Міне, сондықтан жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|