П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Одан да іиықты ж аңғы-
рык. Кел, балалар, оқьтықцеген сөйлемдерде шықты, кел деген сездер қимылды білдіріп тұр. Бұндай м ағы н а кез келген негізгі етістікте бөла береді, яғн и қимылды білдіру осы екі етістіктің іиық, кел деген түбірлеріне ғана тән емес. С оны мен бірге осы м ы салдағы іиықты, кел деген сөздерде осы топтағы (етістік) басқа сөздерден ажыратылатын грам м атикалы қ м ағы на бар: ол - бірінші сөзде өткен ш ақты қ (-ты қөсы м ш асы ) ж әне 3-ж ақ жіктік, екінші сөзде 2-жақ жекеше, анайы, бұйрық- тық мағына. Демек, етістіктүбір мен нөлдік фор- ма (2-ж ақ бұйрық), етістіктің бір формасы (шақ- ты қ) мен басқа нөлдік форма (3-ж ақ жіктік) бір емес. Кел деген мен сен мүнда кел деген, яғн и жеке тұрған дағы етістік түбірі мен сол түбірдің бұйры қ рай формасында сөйлемде қөлданылуы бірдей емес. Біз, әдетте, сыртқы тұлғасы нда ай- ырма бөлм аған соң, бір деп үйреніп кеткенбіз. Бірінш ісі (жеке түбір күйінде тұрған дағы кел) қимылды білдіреді, екіншіде (сен мұнда кел де- ген сөйлемде) сол м ағы наны ң үстіне тыңдаушы жаққа қаратылып бұйыра айтылу мағынасы үстел- ген. Етістік түбірдің осындай ерекшелігі дұрыс корсетілмей жүр. С өны ң салдарынан бір қара- ғанда онша оғаш тығы жоқ сияқты корінетін қате ережелер осы уақы тқа дейін дұрыс көрсетілмей келеді, яғн и етістіктің түбірі б ұ й р ы қ райдың 2- жақ жекеше түрі деген анықтама мәні бөлек-бөлек тілдік құбылыстарды ажыратпаудан, тек сыртқы ұқсасты ғы на ғана қарап бір тілдік құбылыс деп қате түсінуден туған. Ал ш ынды ғында етістіктің түбір тұлғасы бұйрық райдың 2-ж ақ жекеш е, анайы түрі бір емес. М ысалы,се« сойлеме, алды- рыңыз, мақтанба дегендер бұйрық рай формасы екені күм әнсіз. Бұндағы етістік түбірлерісөйле, ал, м ақт а екені белгілі. Сонда етістіктің болым- сыз және етіс тұлғаларын да бұйры қ райдың 2- жақ көрсеткіші демекпіз бе? Дұрысында, “етістік түбірі бұйры қ райдың 2-ж ақ жекеш е түрімен сәйкес (тек сәйкес) келеді” , - деу керек. 2-жақ бұйрық рай мағынасы қазіргі тілімізде нөльдік фөрма бөлғанмен бір кезде оның да езіне тән грамматикалық тұлғасы болғанын салыстыр- ма-тарихи фактілер корсетеді. Қазіргі кейбір түркі тілдерінде (өзбек, ұйғы р т.б.) оны ң корсеткіші бар: -иң: сен ал, кел дегендер ал-иң, кел-иң түрінде қолданылады. Қазақстанның оңтүстік-батыс аудан- дарында, Қарақалпақстанда тұратын қазақтар тілінде 2-жақ бұйрық райдың -ғын, - г ін н е м е с е -ғыл, -гіл қосымшасы болуы (бар-барғын) кездей- соқ емес. Сондай-ақ бұйрық райдың басқа жақта- рында (I. -айын,-ейін, -йын, -иін. II. сыпайы -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз. III. -сын, -сін ) арнаулы грамматика- лы қ корсеткіштердің болуы бір кезде тілімізде бұйрық райдың 2-жақ жекеше түрінің жалғауы болғанын дэлелдей түседі. Бұйрық райдың 2-жақ көпше түрінің тұлғасы -ыңдар,-іңдер, -ңдар, -ңдер. Демек, өсындағы көптік мағынаны білдіріп тұрған -дар, -дер жалғауы да, -ың, -ің, -ң бұй ры қ райдың 2-жақ көрсеткіші, өйткені жіктік жалғаудың 2- жағында жекешеден кіші бөлек көпше түрінің ерек- ше ф ам матикалы қтұлғасы болмайды, ол мағына көптік жалғауы қөсылуы арқылы ғана беріледі: оқушы-оқушысыңдар, келдің-келдіңдер т.б. Бұл - 2-жақ сыпайы түрінде тіпті айқын көрінеді: сіз кел-ің (2 жақ бұйрықтық) жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|