П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -іңіз
сыпайылы қ, ал егер өған -дер қөсылса, онда тек көптік мағына (сіздер келіңіздер) үстеледі. Осы кездегі жіктік жалғаудың 3-жағында да бір кезде арнаулы ф амматикалы қ көрсеткіш бол- ғанын айқы ндауға болады. Ж іктікж алғауды ң 1, 2-жақтарында және көсемше (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п ) ф өрмасынан кейін 3-жақтың өзінде де (-ды, -ді, -ты, -ті: өл түр етістігінен қалыптасқаны әлде- қашан дәлелденген) жалғаудың жұмсалуы бір кез- де 3-жақты ж іктік жалғау бөлғаны н, ол кейін түсіп қалғаны н керсетеді. Бұл да ерекше тілдік қажеттіліктің көрсеткіші. Демек, жалғалмалы (агглютинативті) тілдер- дегі нөлдік тұлға сөйлеу прөцесінде сөздің ф өр- СӨЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы 429 малық көрсеткіші түсіп қалып, олтүлғ-а білдіретін грамматикалық м ағы на сақталып қалуынан ту- ған немесе сөздердің грамматикалық байланы - сынан калыптасқан. Кейбір фамматикалық тұлғалар бірде нольдік форма ретінде формальдық жағынан ешбір мор- ф ологиялы қ көрсеткіш сіз, бірде нөлдік ф орма болмай, арнайы м орф ологиялы қ көрсеткіштері сөзге қосылып ж арыса қолданыла береді. О ған ілік, барыс, табыс, ш ы ғы с септіктері мен тәу- елдік жалғауын жатқызуға болады. Әрине, бұлар- дың нөлдік тұлғада қолданылу мүмкіндігі мен шеңбері бірдей, біркелкі емес. Барыс, шығыс сеп- тіктерінің нолдік тұлғалары оте сирек кездеседі: қала (ға) барды, ол бел (ден) асты. Кейбір тұрақ- ты тіркес қүрам ы нда бұл септіктердің нольдік тұлғалары кездеседі, бірақ онда грамматикалық мағына сақтала бермеген, сондықган әуелгі тұлг-а- сын салыстырмалы-тарихи фактілер неіізінде ғана айқы ндауға болады: бой(ға), жету, ер(ге) жету, ірбіт (ке) шабут.б. ілік пен табыс септік ф орма- лары ны ң түсіп қалуы жиі кездеседі және бүлар- дың өзіндік ерекш елігі де ж оқ емес. Әрине, бұл септік формалары ның түсіп қалу-қалмай қолда- нылуының арасында айырмашылық та жоқ емес. Сонымен бірге мына бір жайтқа ғана назар ауда- ра кетуді мақұл көрдік . Ол - ілік септік тұлғасы. Ілік септік тұлғасы озі ж алғанған сөзді тәуелдік жалғаулы сөзбен қайш ы байланы стырып тұра- ды, басқаш а айтқанда, ілік септікті сөз бен тәу- елдік жалғаулы сөздің ф ам м атикалы қ байланы- сы, мейлі ілік септік жалғауы тұрсын, мейлі түсіп қалсы н,берік бөлады. Ілік септік жалғауы түсіп қалғанда, ол екі сөздің мағыналық, синтаксистік қары м -қаты насы нда өзгеріс пайда болады - ол тіркес тұрақталып, номинациялық қасиетке бейім- " деледГгТЪның арқасында бұл - жеке синтаксистік үлгі болып қалыптасып отыр. Мысалы,Л/?ал теңізі, Абай кешесі, космос кеңістігі, почта қатынасы тәрізді тізбектер Аралдың теңізі, Абайдың көшесі, космостың кеңістігі, почтаның қатынасы деген тұлғада ешбір қолданылмайды. Тәуелдік ж алғауы ны ң түсіп қалуы қазіргі кезде ілік септік жалғаулы сөздің қандай сөз еке- ніне тікелей байланысты. Я ғни, ілік септікті сөз біздің, сіздің, озіміздің деген жіктеу есімдігі болса ғана, екінші сөздегі тәуелдік жалғау түсіп қөлда- нылуы мүмкін: біздің ауыл, сіздің үй, өзіміздің жігіттер. Бірақ тәуелдік жалғауының түсіп қол- данылуы кейін ғана пайда болған қүбылыс емес. Әр кезеңдерге жататын жазба нұсқалар тіліне көз жіберсек, ерге кезде текбірінш і, екінші (сыпайы) ж ақ тәуелдік жалғауы емес, бірінші (жекеш е), үшінші жақ көрсеткіші де түсіріліп қөлданыла берген. Ақын-жыраулар шығармалары мен қазақ эпөстарыны ң тілінде жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|