1.4.3.2. Үяң дауыссыздар Ұяң дауыссыздардың үндесім варианттарына
ортақ жасалым белгілер - дауыс қатысы, жасалу
о р н ы ж ә н е ж а с а л у т ә с іл і. А л , ү н д е с ім
варианттары н б ір-б ірінен бөлектеп тұраты н
ай ы ры м белгілер - тілдің іл гер ін д і-кей ін д і,
еріннің еріндік-езулік қалпы (суреттер жасалымы
үйлес қатаң дыбыстармен бірге берілді).
Б дауыссыз дыбысының үндесім түрлері Ж уан езулік түрі: БЫ Л ТЫ Р, Ш АЛБАР т.б.
(16-1-сурет) Ж асалы м ы : қ о с е р ін ө з а р а ж ы м д а с а
тоғысады (1), жасалу орнына қарай ерін-ерінді;
тіл ауыз қуы сы нда кейін шегініп жатады (8),
тілдің жатысына қарай кейінді; дауыс желбезегі
жартылай тербеледі (5-3), желбезек қаты сы на
қ арай терб ел ің кі (ұяң ); ерін ж азы лы п (езу
тартып) барып (1-3) жасалады, ерін қаты сы на
қарай езулік дыбыс болып табылады.
Айтылымы: қос ерін өзара босаң тоғысады,
тоғы сым күшіне қарай босаң тоғы сы ңқы ; ауыз
қуысы мен көмей қуысы қосылып кетеді, үстеме
жасалым орны на қарай көмей қуысты дыбыс
болып табылады.
Естілімі: қос еріннің тоғы сы м ы босаң
леппен аяқталады, тоғысым бітіміне қарай босаң
лепті; дауыссыз ызың дыбысталады, үн қатысына
қарай ұяң; әуез қаты сы на қарай жуан және езу
әуезді дыбыс болып табылады.
Б жуан езулік түрінің айырым белгілері
Жасалым белгілері: ерін (ерін-ерінді),
тоғы сы ң қы , кейінді, тербеліңкі (ұяң), езулік
дауыссыз дыбыс.
Айтылым белгілері: босаң тоғы сы ң қы ,
көмей қуысты дауыссыз дыбыс.
Естілім белгілері: босаң лепті, ұяң (ызың),
жуан, езу әуезді дауыссы з дыбыс.
Жалпы сипаттамасы: ерін (ерін-ерінді),
тоғысыңқы, ұяң, кейінді (жуан), езулікдауыссыз
дыбыс.
Ж іңіш ке езулік түрі: Б ІЗ , БӘ Й ГЕ т.б.
(16- 2-сурет) Ж асалы м ы : қ о с е р ін ө з а р а ж ы м д а са
тоғысады (1), жасалу орнына қарай ерін-ерінді;
тіл ауыз қуысында ілгері итініп жатады (6), тілдің
ж аты сы н а қар ай ілгерінді; дауыс желбезегі
жартылай тербеледі (5-3), желбезек қатысына
қар ай терб ел ің кі (ұ я ң ); ерін ж азы лы п (езу
тартып) барып (1-3) жасалады, ерін қатысына
қарай езулік дыбыс болып табылады.
Аитылымы: қос ерін өзара босаң тоғысады,
тоғы сым күшіне қарай босаң тоғы сы ңқы ; ауыз
қуысы мен көмей қуысы қосылып кетеді, үстеме
жасалым орны на қарай ауыз қуысты дыбыс
болып табылады.
Естілімі: қос еріннің тоғы сы м ы босаң
леппен аяқталады, тоғысым бітіміне қарай босаң
лепті; дауыссыз ызың дыбысталады, үн қатысына
қарай ұяң; әуез қаты сы на қарай жіңіш ке және
езу әуезді дыбыс болып табылады.
Б 1 жіңішке езулік түрінің айырым белгілері
