П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Табыс септігі.
| Барыс септік.
Барыс септігінің зат есімге жалғ:анатын жалғаулары -ға, -ге, -ка, -ке, -а, -е, -на, -не. М ұны ң -а, -е, -на, -не түрі тәуелденген зат есімге, қалғандары тәуелдеусіз зат есімге ж алға- нады. Бары с септіктегі сөз, н егізін ен , істің, қимылдың кімге, неменеге, қай ж аққа бағыт- талғанды ғы н білдіреді. Б ағы т-бағдарды білдіру - оны ң ең негізгі м ағы насы . Ал қалған мағы на- лары оның негізгі мағынасының әр түрлі көрінісі есепті. Әлбетте, септік жалғаулы сөздің белгілі бір грамматикалық м ағы наны аңғартуы - оны өзіне тәуелді етіп, бағындырып тұрған сөздің лек- сикалы қ-грам м атикалы қ мәніне де белгілі дэре- жеде қатысты болады. Мәселен, ол үш күнге кетті, ол ауы лға кетті дегендегі барыс септікті сөздің бірде мезгілді (үш күнге), бірде бағытты (ауыл- ға) білдіруінің бір ұшы септеліп оты рған сөздің семантикалық мэнінде жатыр. Барыс жалғаулы зат есімнің басты-басты ма- ғы налары іс-қим ы лды ң бағы ты н (үйге кетті), мақсаты н (білуге кетті, көруге кетті), мөлшерін (екі ай ға созылды), немесе арналған ы н (үрерге иті ж оқ) - білдіру. Барыс жалғаулы сөз көбіне етістіктің жете- гінде айтылады. Дегенмен ол шылау мен есім создердің де жетегінде айтылмайды емес. Есім сөздердің ішінде ол сын есіммен ж иірек қолда- нылады. Мысалы: сөзге сараң, м а л ға бай. Білген- ге маржан, Білмеске арзан (Абай). Аларманға ал- тау аз, берерменге бесеу көп (М ақал). Барыс септігінің де ж асырын түрі болады. Мәселен, Алматыға кетті, Тәшкенге барды деудің орны на Алматы кетті, Тәшкен барды деп қолда- на беретін де кезіміз бар. Табыс септігі. Зат есімге ж алғанаты н табыс септігінің жалғаулары -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті және тәуелдік жалғауды ң 3-ж ағы нан кейін -н. Т аб ы с с еп т ік - тектура толықтауыш қызметінде жұмсалатын септік. Ол сөйлем ішінде әрдайым сабақты етістікпен синтаксистік қатынасқа түсіп, іс-қим ы лды ң тура объектісін корсетеді. Табыс септігі жасырын түрде де айтылады. Оның септігі ж асырын түрі тілімізде жиі байқалаты н құбы- лыс. М ы салькхдт жазды, кино көрді, кітап оқиды. Көп зерттеушілер табыс септігінің аш ы қ не- месе жасырын түрде айтылуын түркі тілдеріндегі белгісіздік құбылысы мен байланы сты белгі деп түсінеді. Табыс септіктің ж асырын түрінде сеп- теліп тұрған сөздің өзін меңгеретін етістіктің дәл іььтъінда, араға сөз алмай тұруы шарт. Егер мең- геруһіі сөз бен табыс септіктегі сөздің арасына өзге сөз түсіп кетсе, табыс септігі жасырын түрде айтыла алмайды. Демек, сәйлемдегі пөзициясы тұрғысынан алғанда табыс септігінің, сөндай-ақ өзге септіктердің жасырын түрде қөлданылуы- ның ездеріне тән белгілі өрны бар. Табыстың ж асырын түрімен айты лған сөз өзі бағы наты н сөзден сөйлем ішінде қаш ықтап кете алмайды. Ал табыстың аш ық түріндегі сөз бөлса, оны қажет болған жерде сейлем нің басы н ада, өртасына да қоя беруге болады. Мысалы: ол кешемына кітап- ты сатып алды деген сөйлемді алатын болсақ, мұндағы табыс септіктегі кітапты сөзін і ңм ы на кітапты ол кеше сатып алды, ол мына кітапты кеиіе сатып алды деп орнын жылжытқаннан септік м ағы насы на келетін залал жоқ. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|