П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Балалары
жігіт болды м а ? деген сұрауды бірнеш е бала ту- ралы бір адамға да, бір бала туралы бірнеше адамға да қою ға болады. Сол тәрізді балалары жігіт бо- лып паі дегендегі кәптік мағынаның балаға қатыс- ты екені, яки оны ң ата-анасы на қатысты екені тосы ннан тыңдап тұрған адам үшін айқы н емес. 456 М ОРФОЛОГИЯ Демек, мұндағы балаларың, балалары дегендердің сырткы тұлғасы бұл тәуелдеуіміз оңаш а ма, ор- тақ па деген сауалға жауап бермейді. М ұның жа- уабын сөйлеу, жазу контексінен ған а іздеу ке- рек. Үш інш і ж ақтағы тэуелдеулі сөздің көптік жалғаусы з түрінің әрі оңаш а, әрі ортақ тәуелдеу болу сыры да осы ған ұқсас. М ұның да оңаш а, ортақ тәуелдеу екенін оны ң өзіміз грамм атика- лық байланыста айтылған сөйлемдегі басқа сөздер- ге қ а р а п а ж ы р а т а м ы з . Б ұ л а й т қ а н ы м ы з түсініктірек болу үшін мына бір-екі мысалды са- лысты рып көріңіз: оның баласы (мұндағы баласы - оңаш а тәуелдеу), олардың баласы (м ұндағы ба- ласы - ортақ тәуелдеу). Тәуелденген сөздің осы - л а й ш а ү ш ін ш і ж а қ т а к ө п т ік ж а л ғ а у ы н ы ң көм егінсіз-ақ ортақты қ м ағы наны аңғарта алуы - қы пш ақ тобындағы тілдердің өзге түркі тілдері- нен бір ерекшелігі есепті. Өйткені көпшілік түркі тілдерінде тэуелденетін сөз мұндай мағынаны беру үшін көптік жалғаулы болу керек. 3.2.3. З ат есімиің септелуі Септелу деп сөздердің сөйлем іш інде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септік ж алғауы н қабы лдап, грам м атикалы қ тұрғы дан өзгеріске түсуін айтады. Қ азақ тіліндегі септік ж алғауы - ның жеті түрі бар, олар: атау, ілік, барыс, табыс, жаты с, ш ы ғы с, көмектес септіктері. Сөздердің жекеше түрі мен кепш е түрінің септелу үлгісінде при н циптік айы рм а жоқ. Септік жалғауы ж еке- ше сөзге де, көпш е сөзге де бірдей ж алғанады . Қ азақ тіліндегі септік жалғауларын грамматика- лы қ септік жалғаулары және кеңістікті білдіретін септік жалғаулары деп бөліп қарайтын дәстүр бар. Грамматикалық деген топқа атау, ілік, табыс жал- ғаулары н ж атқы зады да, кеңістікті септіктерге барыс, жаты с, ш ы ғы с, көмектес ж алғаулары н жатқызады. Грамматикалық деп атап оты рған топқа жа- татын жалғаулардың негізгі қызметі - бастауыш- ты (атау септігі), тәуелділікті (ілік септік), істің, қи м ы л д ы ң о б ъ ектісін білдіру. Ал кең істікті білдіретін ж алғаулар істің, қимылдың қайда ба- ғы тталғаны н (барыс септік), қай жерден бастал- ғанды ғы н (ш ығыс септігі), қай жерде және қалай не арқы лы болып ж атқаны н (жатыс, көмектес септігі), бір сөзбен айтқанда, істің, қим ы лды ң бағыты н, мекенін білдіреді. Сөйлемдегі орын тәртібі ж өнінен алғанда, септікжалғаулы сөз озін меңгеретін сөзден бұрын тұрады. (Стилъдік м ақсатта кейде оның меңге- ретін созден кейін келуі де мүмкін). Сегітік жал- ғаулары зат есімнің түрлену жүйесі болатынды- ғы, біріншіден, тек зат есімдер, я зат есімдердің орнына жүретін сөздер ғана септелетіндігі, екін- шіден, басқа сөз таптары септеле қалса, олар зат- таны п кететіндігі жалғаудың бұл түрінің ерекше белгісі. Сөздердің септелу жүйесі мынадай: Атау септік. С ептік жалғауы қатарында са- налып жүргені болмаса, атау септігінің арнаулы жалғауы жоқ. Дұрысында, атау септігі деп отыр- ғаны м ы з - сөздің септік ж алғауы н қабылдамай тұрған күйі. Оны атау септік деп септік жалғау- лары ны ң басына қою аса қажет, өйткені заттың кім, я не екенін білдіретін сөзбен ж ақ ж ағы нан қиысып, субъектілік-координаттық қатынаста бай- ланысып, сөйлем құрайды. Ілік септік. Бұл зат есім созге -ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -т/>/жалғауларының жалғануы арқы- лы жасалады: баланың, есіктің. Ілік септігі жалғауының сөзге қосылған кез- де беретін бірден-бір м ағы насы иелік, меншікті білдіру. Септіктің бұл түрі тәуелдік категориясы- мен ты ғы з байланысты. Ол тәуелдік жалғаулы созбен әрдайым синтаксистік бірлікте айтылады. Тәуелдік жалғаулы сөз ж оқ жерде ілік жалғаулы создің жалаң өз мағынасында грамматикалық тия- нақтылық болмайды, ол әр кез тәуелділік жалғау- лы созге бағыныш ты, оны ң грамматикалық ма- ғынасын анықтаушы соз ретінде айтылады. Мәсе- лен , кітаптың беті дегендегі ілік жалғауындағы жалаң кітаптың деген сөз өз бетінше тұрып ф ам - матикалы қ тиянақты лы қты аңғарта алмайды. Оның фамматикалық тұрғыдан тиянақталуы үшін озі қатысты тәуелдік жалғаулы создің онымен ілесе айтылуы қажет. Зат есімдер ілік жалғауында кел- генде онымен тіркесетін тәуелдік жалғаулы сөз ылғи үшінші жақта тұрады, кез келген зат есім семантикалық жағынан 3-жақты білдіреді. Ілік септігі арқылы көрінетін фамматикалы қ тәуелдіктің басты-басты түрлері деп оның меншік иесін (жолдасымның үйі), туыстық жақындықты (егіздің сыңары), табиғи бірлікті (сиырдың мүйізі), нәрсенің бөлшегін (есіктің тұтқасы), дерексіз ұғым- дардың байланысын (істің нәтижесі), логикалық субъектіні (желдің ызыңы), сапалық ерекшелікті (сараңның сараңы) білдіруін атауға болады. Ілік септігі ж алғауы ны ң түсіп қалатын кез- дері болады: есік алды, тау іші, акын өлеңі. |