Көмектес септік. Септіктің бұл түрі қазақтан
өзге түркі тілдерінде септік жалғауы деп таныл-
майды, оның қосымш асын жалғаулық шылау деп
біледі, сөйтіп оны бөлек жазады. Қазақ тіліндегі
көмектес септігінің жалғаулары
-мен, -бен, -пен, -менен, -бенен, -пенен. Оның тілімізде жуан фоне-
тикалы қ нұсқасы ж оқ, сондықтан жуан түбірге
де, жіңіш ке түбірге де бір-ақ нұсқада жалғанады.
Сырт пішімі ж ағы нан жалғаудың түрін бір буын-
ды (-
м ен, -бен, -пен ), екі буынды (-
менен, -бенен, -пенен) деп екі топқа бөлуге болады. Олардың екеуі
де тілімізде бірінің орны на бірі еркін қолданыла
береді. М әселен,
атпен келдім деп те,
атпенен келдім деп те айта береміз. Бірақ бұл септіктің екі
буынды нұсқасы ны ң айтылуы тілімізде сирек,
көбіне-көп ол ауызекі тілімізде қолданылып жүр.
Көмектес септікті сөздердің негізгі м ағы на-
лары:
Іс-қим ы лд ы ң қандай құралмен атқары лға-
нын білдіреді. М ысалы:
пышакпен кесті, балта- мен шапты, поезбен келді. Іс-қи м ы л ға ортақ субъектіні білдіреді. М ы-
салы:
Аскармен сөйлесті, жаумен алысты. Кейде іс-қим ы лды ң амалын білдіреді. М ы-
салы:
сөзбен жеңді, ынтамен істеді, ісімен көрінді. Септіктің бұл түрінің істің мақсатын көрсететін
кезі де бар. Мысалы:
Ол мұнда бір оймен келді Іс-қим ы лды ң қай жерде жүзеге асқан ды ғы
да кейде осы септіктің мағынасынан көрініп тұра-
ды. Мысалы:
жолмен жүріп келеді, арыктың жие- гімен жүріп келеді. Көмектес септігінің жалғауы мезгіл мағына-
лы сөздерге ж алған ған кезде ол сөздер үстеулік
мәнге ие болады. Мысалы:
күнімен, түнімен. Есім сөздерден тыс етістіктің есімше тұлға-
сына жалғанып, қарсы лы қ мәнін білдіреді. М ы-
салы:
Ол сені көргенмен, м ені көрген жок .
Септіктің бұл түрінің де ф разеологиялы қ
тіркестердің құрамында жиі ұш ырайтыны бар.
Мысалы:
алтынмен аптап, күміспен күптеп; көзбен көріп, колмен үстау; таспен үрғанды аспен үр (Мақал).
