П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет660/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   ...   656   657   658   659   660   661   662   663   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

-қан, 
-кен түрі тиянақсы з тұлғада келіп, бағы - 
ныңқы сөйлемнің баяндауышы қызметін атқара- 
ды: жатыс септікте 
(мен барғанда, ол түрьіп жа-
тыр екен), 
көмектес 
(мен барғанмен, ол келмеді),
- дықтан, -діктен 
қосы м ш асы үстеліп 
(мүғалім
ауырғандықтан, сабақ б ол м ады ), -ш а, -ш е,
-дай, -дей 
қосымш асы үстеліп 
(мен барғанша,
ол кетіп қалыпты), сондай-ақсайын, соң, кезде,
шақта 
(ш ы ғы с септіктен кей ін )кей ін , 
соң, бері,
(барыс септіктен кейін), 
дейін, шейінт.б. 
шылау, 
комекші сөздермен тіркесіп келіп жұмсалады 
(бар-
ған сайын, келген соң, бергеннен кейін, барғанға
дейін, айтқан кезде 
т.б.). Есім ш енің барлы қ 
түрлері, ж оғары да көрсетілгендей, ш ақты қ ма- 
ғы нам ен тікелей байланысты, сондықтан да, бір 
жағынан есімшенің түрлері қай шаққа байланыс- 
ты болса, сол шақ атауымен аталып бөлінеді, ек- 
іншіден, етістіктің шақ категориясын (ф ам м ати- 
калы қ категория ретінде) ж асауға негіз болады, 
бірақ өзі есімше ретінде грамматикалық катего- 
рия бола алмайды.
Өйткені есімшенің қай түрі да екінші сөзбен 
(зат есіммен) афибутты қ (анықтауыштық) қаты-


504
М О Р Ф О Л О Г И Я
наста, объективтік (сы нды қ) мәнде 
(кісі бол-ар
бала, өнбе-с іс, кор-етін коз, ест-итін құлақ, айт-
қан соз, бер-ген ақыл, жақсылығын айт-пақ
адамдар 
т.б.) немесе тәуелденіп, көптеліп, сеп- 
теліп келіп субстантивтеніп (затганып) қолданылса 
да 
айт-қан-ың-а көніп, айда-ған-ың-а жүрмейді;
жарас-тыр-мақ та, жаулас-тыр-мақ та ағайын-
нан; ұш-ар-ым-ды жер, қон-ар-ым-ды сай біледі
т.б.) етістік мәнінен алшақтап, етістіктің грамма- 
ти к ал ы қ катего р и ясы н көрсетуден гөрі есім 
сөздердің грамматикалық сипатын білдіреді.
Есімшенің есім мәнінде қолданысында оның 
етістікке тән ш ақты қ мағынасы солғындап, әйте- 
уір қи м ы л ға қатысты болғанды қтан ж әне есім- 
ше тұлғалары етістік м әнінде қолданы лғанда, 
белгілі бір ш ақты қ м ағы наны тұрақты түрде 
білдіріп оты раты нды қтан, ол (ш ақты қ) м ағы на 
факультатив мәнде ғана байқалады. М ысалы: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   656   657   658   659   660   661   662   663   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет