П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -шы
-яь/тұлғасын (субморф) деп таны ған дұрыс. -шы (-ші) тұлғасы ны ны ң м ағы насы болмағаны - мен атқаратын қызметі бар. Ол қызмет -м ак фор- малы етістіктердің ішінде тек мақсат мәнді есім- шеге ж алғаны п, оны ерекш елеп тұрады. М әсе- лен, “Айналайын әкемдей болмак кайда жар-жар- а у ”д£Ү£\\ц£,т'\болмак сөзіне -ш ытұлғасыны н жал- ған айтуға болмайды. Демек, -шы тұлғасы н ы - ны ң қы зметі м ақсат мәнді келер ш ақ есімш ені қимыл есімінен айрықшалап тұрады. -ушы (-уш і) ж ұрнағы етістік түбіріне не ту- ынды етістікке ж алғанып, осы ш ақ есімше түрін жасайды. Есімш енің бұл түрі де атрибуттық және пре- дикатты қ қызметте жұмсалып, есім ж әне етістік белгілерін аңғартады. Мысалы: хабарлаушы жігіт, бакылаушы кісі, ізденуші кыз, бағалауш ы м екем е дегенде атрибутгық қызмет атқарып, қимыл-әре- кет нәтижесінде пайда болған белгіні білдіріп тұр. Ал хабарлаушымын, хабарлаушысың, хабарлаушы дегенде үш жақта жіктеліп предикаттық мағы на- ны беріп тұр. Б ірақ бұл белгілердің қай -қай сы сы да есім сөзге тән белгілер. С онды қтан -ушы ж ұрнағы арқы лы ж асалған ф орманы ң етістікке (есімше- ге) тән екендігін аңғару үшін салт және сабақты, болымды және болымсыз формалары бар ма, жоқ па, сол ж ағы на назар аудару керек. Түбір не туынды етістік салт етістік болса, о ған -ушы ж ұрнағы ж алған ған д а сол күйінде өзгеріссіз қалады. М ысалы: бар-барушы, кел-ке- лушіт.б. Ал түбір не туынды етістік сабақты етістік болса, сабақты күйінде қалады. М ысалы, ал-алу- шы (кітапты), көр-көруші (киноны)т.б. С ондай-ақ -ушы жұрнағы болымды және бо- лымсыз етістікке жалғанып, барушы - бармаушы, жаратушы -жаратпаушы түрінде қолданыла бе- реді. Д емек, -ушы формалы есімше зат есім орны- на қолдануға қанш а бейім болғаны мен етістікке тәндігін жоймайды. Есімшенің бұл түрі көптеліп, тәуелденіп, сеп- теліп жиі қолданылады. М ысалы: Қолдаушылар көп болды. Айтушы- ның өз аузынан есіттім. Тыңдаушыма түсінікті болсын деген әрекетім ғой. Қазіргі қазақ тіліндегі жазушы, окытушы, сатушы, тергеуші, меңгеруші сияқты зат есімдер есімш енің конверсиялануы арқылы жасалған. 7.6. Ж Е Т Е К Ш І Е ТІС Т ІК П Е Н К Ө М Е К Ш І ЕТІСТІК . О Л А Р Д Ы Ң АРАҚАТЫ НАСЫ Тіліміздегі етістіктер қолданыста түрлі құрам- да қолданылады. Солардың бірі жетекші етістік пен комекш і етістіктің тіркесі. М ысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|