ҮСТЕУ
545
екенін күшейте түседі:
гүл ашылайын деп түр,
кошейін деп жатыр, келейін деп жүр
т.б. Сол си-
яқты
-йын де
форманты мен
-п барады, -п ке-
леді
форманттарының тіркесі
-йын де
форманты-
ның м ағы насы н одан әрі күш ейте түседі:
озен
суалайын деп барады, күн суытайын деп келеді.
Б ұ л
қ о л д а н ы с т а
қ и м ы л д ы ң
ж а с а л у ғ а
бейімділігінің күшейгенін, өсуде екенін білдіреді.
Деп
көмекші етістігі
сен деп келдім, маған
деп жіберіпті сияқты қолданыстадеп
көмекші
үшін
шылауының м ағы насы н білдіреді.
Мен деп пейіл
бергеніне бар әлімше қуанам да, алғыс айтам
(Әуезов).
8. ҮСТЕУ
Қазіргі қазақ тілінде үстеу лексика-семанти-
калық, морфологиялы қ ж ағы нан ерекш еленген
дербес сөз табы болып табылады.
«ъ
8 .1 .
Ү С Т Е У Д ІҢ Л Е К С И К А -С Е М А Н Т И К А Л Ы Қ
^
С И П А Т Ы
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер қимылдың,
іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, жүзеге
асу амал-
тэсілін, мекенін, себебін, мезгілін, ж ай-күйін
білдіретін ж әне грам м атикалы қ тұлғаларм ен
түрленбейтін сөздер.
Биыл Абай он үшке толған еді
(Әуезов).
Кейін
баспай, ілгері
бас (Ш әкәрім).
Болады осындай кыз,
некен-саяк... Ақыл, қайрат, жүректі бірдей үста
(Абай). Берілген мысалдардағы
биыл, кейін, ілгері,
некен-саяк, бірдей,
сөздері м ағы насы мен тұлға-
л ы қ ерекшеліктеріне қарай үстеу болып табыла-
ды. М ұндағы
биыл толу
етістігінің жүзеге асу
мезгіліш білдіріп, қаш ан?
деген сұраққа жауап
беріп тұр.
Кейін, ілгері
сөздері
басу
қим ы лы ны ң
мекенін, орнын, бағыты н білдіріп, қайда? деген
сұраққа жауап береді.
Некен-саяқ
сөзі
болу
іс-
ә рекетін ің м өлш ерін білдіріп, қаш ан ? деген
сұраққа жауап беріп тұр.
Бірдей
үстеуі
ұстау
қим ы лы ны ң жүзеге асу амалын білдіріп, қалай?
деген сұраққа жауап беріп тұр.
Жоғарыда көрсетілген мысалдардағы талдан-
ған сөздер етістіктермен тіркесіп, олардың әр түрлі
белгісін, қасиетін (мекенін, мезгілін-, амалын,
мөлшерін т.б.) білдіреді.
Қазақ тілінде осы тәрізді қимылдың әр түрлі
сипаттарын білдіретін
кейбір есім сөздер мен
етістіктің косемше тұлғалары да бар, бірақ олар
үстеу орнына қолданы лғаны м ен, яғн и қимыл-
дың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, мекенін, ама-
лы н, мезгілін т.б. білдіргенімен
сөз табы ж ағы -
нан үстеу болып танылмайды.
Ж алғанда болмас жұбаныш
(Абай).
Құзда-
рыңда бал бұлағың
(Сәрсенбаев).
Бозторғай шы-
рылдайсың жерге түспей (Әзірбаев). Аспандап алыс
кеткен не бір мықты
(Аманжолов).
Жок-барды
ертегені термек ұшін
(Абай). Осы сөйлемдердегі
жалғанда, кұздарында, жерге
сөздері қимылдың
орны н,
м екенін білдіріп, қайда? деген сұраққа
жауап беріп тұрса,
аспандап
сөзі іс-әрекетгің ама-
лын білдіріп, қалай? деген сұраққа, ал
термек
үшін
амалдың мақсатын білдіріп, не үшін? деген
сұраққа жауап беріп тұр.
Сөйте тұрса да бұлар үстеу емес,
пысықтау-
ыш қы зметінде жұмсалып тұрған есімдер мен
көсемше тұлғалы етістіктер болып табылады.
Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер етістікпен
тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады.
Кейбір үстеулер морфологиялық өзгеріске түсіп,
субстантивтенеді, яғн и көптеледі, септеледі, тәу-
елденеді. М ысалы:
Бүгініміз - беймаза, өткеніміз
өкініш пе?
(“ Е г.Қ аз.” ).
Бүгіндері т ек ы м м ен
түсіңіседі
(Тарази).
Достарыңызбен бөлісу: 
