П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Әттеген-ай, неғып біз бұлай болып қалдық деген ой эрқайсы- мыздықинады (Сейфуллин).Әттең, арбасына сый
- П әл і//бәл і
| Қап!Әттең!Әттеген-ай!
сөздер^әр уақытта өкіну м ағы насы нда жұмсала- ды. Жёрдің жүзін бейне үжмаққа теңейтін, ала- қай-ау, алақай-ау, жаз келді (М айлин). Е, ала- қай, біздің тайыніиа! - деп баласы тайыншаның мойнынан құшактады (Аймауытов). Әттеген-ай, неғып біз бұлай болып қалдық деген ой эрқайсы- мыздықинады (Сейфуллин).Әттең, арбасына сый- май сорлады ғой, эйтпесе мұнысын да Қытайына ала кетер еді (Ж армағамбетов). 2) Көп мэнді одағайлар Бұл топ қа екі-үш не одан да көп мәнде жұмсалатын сөздер жатады. П әл і//бәл і одағайы үш түрлі мәнде қолданылады: а) Біреудің іс-әре- кетіне не сәзіне риза болып, оны қоштау, қол- палаштау, көтермелеу мақсатымен айтылатын, шаттьіқ, қуаныш , таңдану мәнінде жұмсалады. Уа, пәлі, нағы зэнш і мұнан шықты (Нұрпейісов). /с іиықса, Баршагүлден шығады демеп пе едім ? Иэ, иэ, пәлі, қарағым!(Ст ноъ). ә) Біреудің созін жақтырмай, наразылық ма- ғы насы нда ж ұмсалады. - Жарайды, аңш ы -лк екенсің! Осындай тоқ итпен аңға шыға м а екен?! - Көп тоқ емес-т і! - Бэлі, мынау не? Бүйірін қарашы.ҚӘ уезов). б) Таңдану, таңы рқау мәнінде де жұмсала- ды. Бэлі-е, мынау Әсия м а, ей!? (Хұсайынов) Бұл сөз бәлем тұлғасы нда қолданы лғанда біреуді қорқыту, қо қ ан -л о қ ы ға алу м ағы насы н- да жұмсалады. Б ә л е м , тұра тұр, осының бәрін экем е айтам. Кейбір одағайлар, (әсіресе бір бу- ындылар) диалогтық созде екі-үш қана емес, кейде 7-8 мәнде қолданылады. М ысалы, ә! (а!) ода- ғ а й ы н ы ң то м е н д егі көп м ән д ілігін б ай қ ап көріңіздер: 1) Сұрау м ағы насы . Бұл ретте біреу- дің сөзін аны қ естімей не аңғарм ай қалғанда, қай ты п сұрап алу м ақ са ты м е н қол д ан ы л ад ы . - Ол орыс композиторларының ең таланттысы, - деді Рахмет. -Ә? - деді қалың ойда отырған Ықылас (Елу- баев). Ә! одағайы кейде сұрау мағынасының үстіне не ренжу, жекіру м ағы налары н да қосып алады. -Баланы экесіне беріп кеткенбіз! -Ә!? Әкесі қайдан кездесті? (М ұстафин) -Жоқ, Ақтан ағай, ондай берекесіз қиялды ой- лайтын біз бала емеспіз ?! -Ә, бала емеспіз? Бала емей сендер кімсіңдер! (Хұсайынов). 2) Біреудің ш ақы рған дауысына жауап беру, үн қату мағынасында. -Күлэнда! -Ә! - деп қат қан қыз жауабы болды оған экелгендей бір терең сыр (Саин). 3) Бір нәрсе есінен ш ы ғы п кетіп, кейін еске түскендігін немесе бір нәрсені алғашқыда түсінбей қалып, кейін түсінгендігін аңғарту мақсатымен қолданылады. - Х ат ? Кімнен х а т ? Ә -ә , бағана мен берген хат екен ғой/(С ланов). Ә-ә, білдім, білдім, білдім!( Мұқанов). 4) Біреуді өзіне қарату мақсаты мен қөлда- ныяатын қаратпа сөз м ағы насы нда да жұмсала- ды. - Келін, ә , келін! - деді ол шамды тұтатқасын (Мұқанөв). 5) Ә! өдағайы сөйлем соңында келгенде, әдетте сұрау мағы насы нда жұмсалады. Менде тығылып жатқан сұмдық бар екен!Б ү л қалай, э ? (Еруба- ев). Сендер ғой елден ай сайынхат алып тұрсың- дар, ә?(Әбішев). Кейде сөйлем соңында кездесетінә! одағай- ыны ң бойында сұрау м ағы насы мен қатар, әжуа, мысқыл реңкі де байқалады. Өзің мені әдейі ж ал- ғы з жібергің келіп, естімейсің де, енді келіп өкпе айт қан боласың,ә?! Әй, кусың-ау! (Ә біш ев). Осы сен кусың-ау деймін, Асқар, ә ? (М ұқанов). М ұндай көп мәнді қасиет тұрм ы с-салт ода- ғайлары нда ж оқ. Ал, императивтік одағайларда көп мәнділік сирек кездеседі. Көп мәнді одағай- ларды ң бойында да жоғарыда көрсетілген қыру- ар көп мәндері сол одағайлардың өзінен ш ы ғы п оты рған ж оқ, олар бұл қасиетке сөйлемдегі кон- текст, сөйлеу тіліндегі ситуация және интонация арқы лы ие болып отыр. К онтекстің, ситуация- ны ң ж әне белгілі бір ж ағдайда и н тон ац и ян ы ң қаты сты ғы болмаса, одағайлар көп мәнді сипа- тынан айрылар еді. Сондықтан одағайлардың се- м ан тикалы қ сипаты н ашуда, м әнін айқы ндауда контекстің, ситуацияның, интонацияньщ сөйлем- дегі тұрғы сы ны ң (орнының) атқаратын мәні зор. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|