П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 570
МОРФОЛОГИЯ рады ж әне біртіндеп даралай түседі. Т ек өзінің заттық (ном инативтік) м әнінен ажырап барып модальдық сем антикаға ие болған сөздер ғана грамм атикалы қ (модальдық) м ағы н а білдірудің арнайы лексикалы қ құралы бола алады. Модаль сөздер сөз табы ретінде міне осындай сөздерден ғана құралады. М одаль сөздер осылай, толы қ м ағыналы жеке дербес сөздердің біртіндеп грам- матикалануы нәтижесінде пайда болады. Сондық- тан да бұл грамматикалану процесі - тіл теория- сыны ң ең маңызды мәселелерінің бірі болып са- налады. Таза модаль сөздерде тек модальді (яғни грамматикаланған) ғана м ағы на болады. Демек, модаль сөздердің лексика-грамматикалық разря- ды әдетте тек көм екш і сәз табы ретінде ған а қалыптасады. Толық мағыналы дербес сөздердің жеке фор- малары, сондай -ақ сөйлемнің қы стырма мүшесі ретінде қолданы латы н создер мен тіркестер де заттық м азм ұны нан ажырауына қарай модаль сөздер қатарына өтеді. О сы ған байланысты син- таксистік қыстырмалылық (“синтаксическая ввод- ность” ) құбы лы сы н модаль сөздердің жасалуы- ның (пайда болуының) басты бір көзі ретінде алып қарауға болады. Өйткені модаль сөздер тобы н аны қтауды ң м ұндай тәжірибесі кейбір өзге тіл грамматикаларынан да ұшырасады. Мысалы, орыс- тың грамматикалық дәстүрінде қыстырмалы=мо- дальды ж асалы мдардың грамматикалануы және олардың модаль сөздерге айналуы туралы ілім бар. С интаксистік қы сты рм алы лы қ құбылысы н модальды сөздер тобын түзетін басты басты қай- нар көзі деп қарау мәселесі мына бір белгілі тео- риялық қағидаға негізделген. “ М орфологическне формы - это отстоявш иеся синтаксические ф ор- мы. Нет ничего в морфологии, чего нет или преж- де не было в синтаксисе и лексике. История мор- фологических элементов и категорий - это исто- рия см еш ения синтаксических границ, история превращ ения синтаксических пород в морфоло- гические” (В.В.Винофадов). М одаль сөздердің семантикасында ном ина- тивтік м ағы на ж әне сонш алы қты бір корінеу тұрған а п -ан ы қ, я ғн и “сезімді л екси кал ы лы қ” (“ощутимая лексичность”) болмайды. Оларда өзге көмекш і сөздердегі сияқты (сөздікте алынатын реестрлік) м ағы на ф ам м атикалы қ м ағы наға дәл (дөп) келеді, бұдан да нақты рақ айтсақ: ф ам м а - тикалы қ деңгейде модальдік м ағы на білдіреді. С ондай-ақ модаль сөздердің лексика-грамм ати- калы қ м ағы насы негізінен айты лған хабардың ақиқат ш ынды ққа қатынасы жөніндегі сөйлеуші субъектінің көзқарасы н аны қтауға (белгілеуге) барып саяды. Белгілі бір заттық м ағы на сондай-ақ көпте- ген модальды тіркестерде де болмайды. Олардың да семантикасы сол модальділікті білдіретін ф ам - матикалық м ағы нам ен барып астасады. Бұл ай- ты лғандар тұрғы сы нан келгенде) модаль сөздер деп өзінің ш ығу тегі ж ағы нан есімдермен, етіст- іктермен және үстеулермен сипаттас, тұлғалы қ өзгеріске түспейтін, сөйлеушінің айтылған ақиқат шындыққа қатынасын білдіретін көмекші сөздерді айтады. Тұтастай алғанда өздерінің “жинақты” (“обоб- щенный”) лексика-фамматикалық мағынасы бой- ы нш а модаль сөздер етістік райлары мен ұқсас. С онды қтан модальдылықты білдірудің бұл екі құралы сөйлеуде өзара ты ғы з байланысты. Қазақ тіліндегі модаль сөздердің біразы сөйлемнің қыс- тырма мүшесі позициясында қолданылып келеді. Б ұған қарап оларды қы сты рм а создермен тең дәрежеде алып қарауға болмайды. Бұлар - екі бөлек категория. Себебі модаль сөздер - морфо- логиялы қ категория, көмекш і сөз табын құрай- ды. Ал қы стырма сөздер - синтаксистік катего- ри я. Бұлар гр ам м ати кал ан у ға ұш ы рам айды . Сөйлемнің қыстырма мүшесі қызметінде қолда- нылатын көмекш і не толы қ м ағы налы дербес сөздер болып табылады. Модаль сөздердің айры қш а бір синтаксистік ерекшелігі - олар диалогта келгенде жеке лексема күйінің озінде сырт формасы және айтылу инто- нациясы ж ағы нан өз алдына тұтас бір тиянақты сейлем қызметін атқарып тұрады. Синтаксистік сипаттағы мұндай модаль сөздер сойлем мүше- лерім ен дағды лы ф ам м ати к ал ы қ байланы сқа түспейді, сөз тіркестерін жасауға қатыспайды. Қазақ тілінде мөдаль сөздер жеке бір сөйлем мүшесінің мағынасына немесе бүкіл сөйлем маз- мұнына мөдальдық реңк беретін қосалқы мүше, сөйлемнің оңаш аланған қыстырма мүшесі ретін- де және диалогтық сөйленісте сөйлем түріндегі сөз рөлінде қөлданылады. Мөдальды сөздер, басқа көмекш і сөз тапта- ры сияқты, төлық мағыналы дербес сез таптары- нъщ ұзақ замандарғы лексика-фамматикалық даму прөцесінде өзінің бастапқы м ән-м ағы насы нан өқшаулана-оқшаулана, ақыры біржола ажырап, со- лардан келіп ш ыққан. М өдаль сөздердің пайда М О ДАЛЬ СӨЗДЕР 571 болуына сөйлем құрамындағы кейбір лексикалық құралдардың тұрақты бағы ны ңқы лы қ қалпы се- бепкер болды. А.А.Шахматовтың бұл “синтакти- ко-генетикалық” қозқарасы қазақ және өзге түркі тілдеріндегі де модаль сөздердің шығу тегін анық- тауға әбден қолданымды. Ж еке бір сөз не сөздер тіркесі сөз тіркесіндегі, сөйлем құрамындағы ба- ғыныңқы жағдайына байланысты біртіндеп өзінің заттық я басқа ұғы м ды қ м әнінен және сөйлем мүшелерімен дағдылы синтаксистік байланысы- нан ажырай-ажырай, ақыры модаль сөзге не мо- дальды тіркеске айналады. Осы ұзақ тарихи про- цесте қайсыбір модаль сөздер мен модальды тірке- стер белгілі бір м орф ологиялы қ тұрпатта әбден “ қаты п ” қалады. Сөйтіп, басқа сөз таптары мен сөз тіркестерінің қолданымдағы типтерінен біржо- ла ажырап қалады да, тілімізде тек модальдық ма- ғы нада ғана қолданылады. Ал енді біреулерінің жеке сөз таптары мен сөз тіркестерінің қолда- нымдағы типтерімен байланысы формальды түрде ғана сақталэды. Олар өз бойында контекске қарай модаль сөздер мен модальды тіркестердің м ағы - насын да, сондай-ақ белгілі бір сөйлем мүшесінің қызметін де - екеуін де сыйыстыра, қоса сақтай- ды. Аталмыш тілдік құбы лы сты ң ш ы ғу тегінің осы өзіндік ерекшелігін ескеріп, кейбір зерттеу- шілер генетикалы қ принцип негізінде модаль сөздерді мынадай төрт топқа бөліп қарайды: өзге сөз таптары нан мүлдем ажырап “ қара үзген” сөздер, есім модаль сөздер, үстеу модаль сөздер және етістік модаль создер. Ж оғары да атап көрсеткенім іздей, модаль сөздердің белгілі бір заттық я ұғымдық семанти- Касы ббТімайды. Олардың семантикасы әдетте модальдылықты білдіретін грамматикалық мағы- намен ұлас, астас жатады. Демек, осынысы үшін де олар - ком екш і сездер. Ж алп ы ком екш і сөздердің жасалуы (пайда болуы) - адам баласы тілінің қалыптасуының ең алғаш қы балаң дәуір- інде пайда болып, белгілі дәрежеде тіпті бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан граммати- калық құрылыстың даму процесі. Бұл озі - осын- дай бір атам заманғы тілдік ескілік. Модальды- л ы қ - адамдардың өзара сойлесу (тіл қатысу) түріндегі аралас=құраластығының (қарым-қаты- насының) туылымы (“продолжениесі”) ретінде ең бір көне грамматикалық құбылыс саналады және ол күні бүгінге дейін тілдің жалпы тұтастықта дамуының ең бір құнарлы қуат козі болып табы- лады. Тілдік модальдылық проблемасымен байланыс- ты қазіргі лингвистика ғы лы м ы ндағы зерттеу еңбектерден жоғарыда келтірілген түрлі теория- л ы қ пайымдауларды, ғы лы ми козқарастарды шола, саралай қарау нәтижесінде жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|