П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Қарала сырмақтың иесін де білем, ақ
киіздің, бәтес көйлектің қайдан шыққанын да білем (Аймауытов); - Осыны өздеріне қолайсыз көреді білем (Сонда); Көбекбайда жүргенде шұбар ай- ғырды кім біледі. Адам да білмейді (Аймауытов) - Мұның арты үлкен дүрбелеңге шаппасын кім біледі... Кім біледі, ож ақтағы елдің не деп жат- қаны н(С онда); Сынға толса сияғы, Әлпеті шам- ның шырағы (Ақтамберді) - Сиқы, ешқайсысы бар- м аған; Сияғы, солар үйде жоқ. Әлпеті, ештеңеге қарар емес. СӨЗДЕРДІҢ М ОРФОЛОГИЯЛЫ Қ ҚҮРЫ ЛЫ М Ы 569 Модаль сөздер сондай-ақ заттық мәнін және диалогта предикаттық ф ункциясы н ж оғалтқан бағы ны ңқы сөйлемнің баяндауышынан да пайда болады. Модаль сөз тіркестері де сол модаль сөздердің жасалу жолымен пайда болды. Модаль сөз тіркестері шартты бағы ны ңқы сөйлемдердің келтеленуінен (редукциялануынан) өте көп жаса- лады . Ол қойм а (“ вставка” ) ж ән е қы сты рм а сөйлем дердің редукциялану нэтиж есінде де қалыптасады. Мысалы қы рғы з тілінде мынандай бір реестр сөз бар: бейм (би - дейм) \ келген бейм он, думаю, пришел; иттер үрүп атат, киши кел- ген бейм собаки лают, видимо, кто-то пришел; дарыны ичти бейм он, кажется, лекарство при- ғіял, кээде байкабай каласыз бейм вы, я вижу, иногда не замечаете. Қ ы рғы з тіліндегі бұл бейм модаль сөзі әдетте қалау (тілек) м ағы н асы н білдіретін кетсемби деймин конструкциясы нда- ғы “ би-дейм ” бөлігінің ы қш ам дануы нан келіп ш ы қ қ ан ға ұқсайды Сол сияқты қазақ тіліндегі элпеті модаль сөзі де осылай “сөз әлпетіне қара- ған да” дейтін қыстырма сөйлемнің редукцияла- нуынан келіп ш ы ққан деуге болады. Бұл ай ты л ған н ан ш ы ғаты н қоры ты нды : граммагикалық, мысалы, модальдық мағыналардыңәр алуан типтерінің пайда болу ж әне жетілу про- цесін эволюциялық тұрғыда түсіну керек. Себебі, модальдылық тілдің коммуникативтік функция- сының жемісі, туылымы (“порождениесі”) болып табылады. Осыдан келіп м орфологияда модаль- дылықты білдіретін әр түрлі амал-тәсілдер пайда болады. Олардың ішіндегі ең басты әрі жетекші роль атқаратын түрі ол - неғұрлым көбірек абст- р акц иялан ған ж әне неғұрлы м ж инақты сипат алған модальдық мағынасы бар рай категориясы. •‘Е тістікрайлары неғұрлым көбірек грамматика- ланған категория болып табылады. Сонымен тілдік модальдылық грамматиканың фонетикадан син- таксиске дейінгі барлық деңгейінен аңғарылады. Тұгастай алғанда модальдылықты білдіру құрал- дары ны ң дамуынан кенжелеу жазбалы (“ младо- письменные”) тілдердің грамматикалық құрылы- сының жетілуінің ең бір сипатты белгілерін кору- ге болады. Модальдылықгы грамматикалық мағыналардың бір түрі ретінде қарайтын болғанды қтан, оны білдірудің тек грамматикалық құралдары ғана (аф- фикстер, көмекші сөздер, синтаксистік конструк- циялар т.б.) негізге алынуы тиіс. Ал номинативті сөздер, өздерінің семантикасығща едәуір модаль- дық реңк жатқанмен, модальдықты білдіретін кұрал- дарсанатына кіре алмайды. Себебі бұлар модальды сем антикалы қ оңдегі дербес мәнді сөз (“знаме- нательное слово”) ретінде лексикалық деңгейден әрі аса алмайды. Сондықтан полифункционалды (А.Ы сқақовша: әр тарап) бар, жок сөздері, керек, тэрізді предикатты қ есімдер өздерінің ном ина- тивтік қолданы сы нда модальды сөздерге жат- қызылмайды. Бұлар белгілі бір контекстік байланыс- та ғана ф ункционалды -м одальды сөз ретінде жұмсалына алады. Бұл айты лғандардан айқы н аңғарылып тұрған нэрсе: тілдік модальдылық- грамматикалық құбылыс. Демек, тіддік модальдылық- ты білдіретін құралдар қызметінде ф онетика-ин- тонациялық, аффикстік, лексика-грамматикалық (көмекш і сөздер), синтаксистік ж әне айты лған хабарға сөйлеушінің қатынасын көрсететін басқа да жекелеген грамматикалық амал-тәсілдер қөл- данылады. С өны ң арқасы нда кейбір жеке мәнді сөздер (әр тарап, қыстырмалар т.б.) сөйлеуде мө- дальдық мәнге ие бөлады да, ол қасиет сол сөздер- де тұрақтала бастайды. М одальдық м ағы насы бар әр алуан грамма- тикаланған тіркестер тек жеке сөздерден ғана емес, сөнымен қоса күрделі құрамды создерден де тұра- тын, тұтастай алғанда кем екш і сөз табы ретінде тілдік мөдальдылықгы білдірудің бай құралы сана- латын мөдаль сөздер құрамына кіреді. Сөз таптарының жалпы категөриялық мағы- насын жеке сөздің лексикалы қ семантикасымен ш атастыруға бөлмайды. Өйткені жалпы категө- ри ялы қ м ағы на - сөз таптарын бір бірінен ажы- ратудың, ара жігін, шегін анықтаудың алғы , бас белгісі (“ первичный признак”). Мөдаль сөздерді біраз тілдерде қазір көмекші сөз таптары на жат- қызуда да бірден бір негіз, критерий ретіңде өның өсы жалпыкатегөриялық мағынасы, яғни сөйлем- де айтылған хабарға сейлеушінің қатынасы алын- ған. Ж алпы қай сөз табын да таны п, даралап алуда бірінші орында оның категориялық мағы- насы тұруы шарт. Көмекш і сөздерді зерттеу өз алдына толы қ мағыналы дербес сәздердің фамматикалану (яғни грамматикализациялану) проблемасымен тығыз байланысты. Олай деуіміздің мәнісі: флективті де, ж алғамалы да тілдерде аналитизмнің дамуы мен синтаксистің жетіліп шыңдалуы көмекші сәздердің әр түрлі топтарын үнемі байытып оты- |