П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 572
МОРФОЛОГИЯ 5. Сияқты, сықылды, секілді, торізді, такылетті, рэуішті, іспетті, әлпетті модаль сөздері “бет, бей- не, піш ін, порым, тү р” м ағы насы н білдіретін түбірлерден жасалған. 6. Тіліміздегі бэлки, бэлкі, бэлкім, элбетте, зай- ыры, нәті (нәйэті), лазым (лэзім), ыктимал, мүмкін, рас (т), тағы біраз сөз “дайы н күйінде” араб, парсы тілдерінен ауысқан. Ж алпы түркі тілдерінің қай -қай сы сы н д а да модаль сөздердің сан ж ағы нан әр түрлі өзіндік жасалу жолдары бар. Бұл жолдар оларды ң (мо- даль сөздердің) м орф ологиялы қ ф орм асы м ен, құры лы м ы м ен ты ғы з байланы сты. Алайда мо- даль сөздер тобының қалыптасу мәселелері және олардың этимологиясын айқындау - жалпы алғанда арнайы тарихи-салы сты рм алы зерттеуді қажет ететін күрделі де маңызды тақы ры п. Бұл ретте есім ж әне етістік негізді біраз модаль сөздердің эти м ол оги ясы негізінен ай қы н деуге болады Себебі олар этимондарымен өздерінің түбірш ек- терімен, я ғ н и өздері қатысты толы қ м ағы налы дербес лексемалармен әзір байланы сы н үзе қой- м аған. С ондай-ақ модальды тіркестердің де эти- м ологиялы қ құрам ы н аны қтау онш а қи ы н ш ы - л ы қ тудырмайды. Б ірақ тілімізде м орф ология- л ы қ құрам ы , ш ы ғу тегі, түп-төркіні, құры лы мы күңгірт модаль сөздер де ж оқ емес. Ал бұл сала лексем аларды ң м орф ологиялы қ, құры лы м ды қ табиғаты терең ғы лы ми талдау жүргізу, тарихи- салыстырмалы зерттеу арқылы ғана аш ылмақ. Орта азиялық түркі халықтарының тіліндегі модаль сөздер тобының қалған басқа түркі тілдерін- дегіге қарағанда өзіндік кейбір ерекшелігі бар. Се- бебі бұл топтағы тілдерде қазір қолданылып жүрген модаль сөздердің біразы араб-иран тілдерінен ен- ген. Бірақ бұған қарап аталмыш аймақ тілдерінде өзіндік модаль сөздер аз ия тіпті жоқ екен деген ой тумау керек. Ал сібірлік түркі халықгарының тілінде мұндай текті кірмелер негізінен кездеспейді десе де болады. Оларда бұған керісінше орыс тілінен дай- ын күйінде ауысқан модаль сөздер көп болмаса да жалпы ұшырасып отырады. М одаль сөздердің жалпы қалыптасу жолда- ры ж әне оларды ң қай -қай сы сы н ы ң да жасалу механизмі модаль сөздердің ауызекі (яғни сөйлеу) түрдегі қары м -қаты нас техникасы ны ң біртіндіп даму, жетілу процесінде грамматикалану жолы- мен (тәсілімен) пайда болған көмекш і лексем а- лар екеғщігін айғақтайды. Нақты тіл материалда- рын талдап жинақтаудан келіп ш ыққан бұл түйін тұжырымды жалпы кез келген тілдің деректері тиянақтай алады. Оныңтек модаль сөздердің таби- ғатын тануда ғана емес, бүкіл тіддік модальдылық проблемасын шешуде де түпқазы қты қ (“осново- полагающее”) мэні бар. Модаль сөз, мысалы, то- лы қ мағыналы дербес лексеманың фамматикала- нуы (яғни грамматикализациялануы) нэтижесін- де жасалатын (қалыптасатын) болса, онда ол таза грамматикалық қана м ағы насы бар көмекш і сөз болып табылады. Демек, модаль сөздер, жеке сөз табы дәрежесіне дейін қай тілде дамыса да, тек көмекші сөз табы ғана бола алады. Бұл модаль- ды лы қты ң ф ам м атикалы қ мазмұндағы әр алуан басқа да құралдармен қоса тұтас сөз таптары арқ- ылы білдірілетін көп қырлы фамматикалық құбы- лыс екендігі жөніндегі маңызды түйінді ойды қуат- тайды. М одальдылықты жалпы тұтас күйі ф а м - матикалық мағыналардың ерекше класы ретінде алып қарау мүмкіндігі туралы мәселе қоюдың бір аргументі міне осы айтылғандардан келіп ш ы ға- ды. 12.2. М О Д А ЛЬ С Ө З Д Е Р Д ІҢ ҚАЛЫ ПТАСУ К О ЗД Е Р І Жалпы модальдық құбылысты, бұл ретіе эсіре- се лексикалы қ, ф ам м ати калы қ және модальдық м ағы наларды ң өзара ортақ тұсы н, арақаты на- сын, айырмасы н неғұрлы м нақты , терең тани түсудің бір маңызды шарты - мүмкін болғанш а, тіліміздегі модаль сөздердің ш ығу, даму жолда- рын аны қтап алу. Ал олардың бұл теркін-тегін, м орф ологиялы қ құры лы м ы н анықтау мәселесі белгілі дәрежеде этимологиялық зерттеуді қажет етеді. Себебі қазақ тіліндегі модаль создер деп жүргеніміздің біразы - ш ын мәнінде бөтен текті, кірме құбылыстар немесе тілдің даму барысында басқа сөз таптарынан ауысқан сөздер. Сиякты модаль сөзі тарихи тұрғыдан алған- да араб тілінде “форма, вид, формальность, фор- мула” ұғымын білдіретін сыйах ~ сиакъ зат есімі- не барып саяды (АРС). М ұның “ предмет, мате- рия, общепринятый образ действия; мода, мане- ра; порядок, правильность” мағыналарын Л.З.Бу- дагов та атап корсетеді. Арабтық бұл кірме тұлға қазақ тілінде осы атау қалпы нда да, сондай-ақ дыбыстық ж ағы нан сәл өзгерген сиық түрінде де кейде қолданылады: Сияғы, солар үйде жок; Си- яғы ешкім келмеген; Сиқы, солар айтпаған. Снякты модаль сөзінің бұл этимондық нұсқа- сы кейбір түркі тілдерінде қазір де қолданылады: |