П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| МОДАЛЬ СӨЗДЕР
573 осм. суак метод, образ действия; бу сі/акта таким образом; қазақ, қарақалпақ сьуак наружность, вид; қазақ сьуаюпы (<сьі/ак+ лы), қарақалпақ сы}акту прекрасной наружности, красивы й (РСл); кирг. сы якп\\чо, внеш ний вид, статность; түз боюмду бөкчейтүп, сыйакты алдың карылык ‘согнув мой прямой стан, ты, старость, взяла мою статность (Ю Сл); ног. сыяк внеш няя, наружная сторона, сыякка шыгув выйти на улицу, пойти в туалет, выйти во двор (Н РС ). Соны мен, сиық ~ сияқ түбірі қазақ тілінде өзге түркі тілдеріндегі тәрізді негізінен <<вид, ф и зи оном ия, форма, образ, очертание (черты ли ц а), фигура, осанка, наруж ность>> ұғы м ы н білдіреді. М ысалдар келтірейік. Татуласқан си- қым осы ма; Шешеңнің ауыр салм ақ көтерер сиқы ж оғын ойла (Бәрі де Әуезовтен). Кейбір диалектілік дерекке қарағанда, жоға- рыдағы сиық сөзі тілімізде сиқат формасында да қолданылатын көрінеді. М ысалы, ол Семей об- лы сы ны ң қайсыбір өңірінде сияқты, сыйықты дегендермен қоса сиқатты болып та қолданыла- ды. Ол кеше ауданға барған сиқат т ы (ҚТДС). Сиқат сөзін сондай-ақ Абай да қолданады. Бірақ “денсаулық” мағынасында: Әбіштің сиқатын Бер- кітсең кеудеге; Сиқатын қалқам а Бере гөр, я р а - хим . “ С иқат сөзі арабш а екі түрлі мәндегі сөз: 1) здоровье, 2) истинность, правильность, досто- верносгь, правдивость” (Абай шьп-армаларыныңтілі). Бұл аталғандарға және мына бір дерек те тіке- лей қатысты сияқты. А. сигә ф орма, правила, метод; наклонение (терм. грам .).эмір сигэ накло- нение повелит (БСл.). Сияқты, сиқатты модаль ^ ө з і Тү^жіменстан қазақтары ны ң тілінде тіпті сыяқатты түрінде де қолданылады. “Сияқатты. С ияқты , тәрізді. Біз сыяқатты адамдарға не жо- р ы қ ” (ҚТД С). Д иалектілік сипаттағы бұл ф ор- маны морфологиялық құрылымы ж ағы нан сыяқ- ат-ты түрінде мүшелеуге болады. Я ғн и мұнда ж оғары да көрсетілген арабтық сол сіакъ (сияқ) түбірі өзгеріссіз алынған. Демек, ілгеріде аталған сияқатты модальды формасын да осы құрылымда алып қарауға болады, яғни сиқатты < сиық-ат- ты. Жоғарыда келтірілген әр тарап тіл деректерін өзара салыстыра, салғастыра келгенде, мына ойға қоры ған негіздірек корінеді: сияқатты < сыяқ- +ат+ты; сиқатты < сиық+ат (немесе сиға ~ сиқа+т) +ты. Осы орайда “ Қ азақ тілінің диалектология- лы қ сөздігіндегі” (1969) мына бір тіл құбылысы да көңіл аударады: “ Сыйқыл. С ияқты , ұқсас” . Бұл тіл құбылысы өзінің қолданылу аясы ж ағы - нан локальдық сипатқа ие. Ол озінің семантика- сы және қызметі жөнінен ж оғарыдағы сияқты ~ сиықты ~ сияқатты ~ сиқатты модаль сөзімен синонимдес болып келеді. Сонымен қоса сыйқыл есімі өзінің таза формальдік белгісі, яғни дыбыс- тық құрамы ж ағы нан тіліміздегі сь/«:ьш)ь/, секілді модальды формаларымен толық сәйкестіктегі тіл құбылысы болып табылады. Алайда бұл туынды форма тілімізде кейде (көне әдебиет нұсқаларын- да) түбір қалпы нда да қолданылады. Сықылын бүл баланың білмедік деп, Жүртының бэрі жылап көңіл айтты. (“ Бозжігіт” ). О зінің сөздігінде түбір қалпында бұл сөзді Л.З.Будагов та келтіреді. Бұл айтылғандарға қара- ғанда ж оғары дағы сықылды модаль созінің осы сықыл түбіріне -ды ж ұрнағы ж алғану арқылы жасалғаны айқы н аңғарылады. Мұны сондай-ақ мына деректер де бекіте түседі. “Сықыл (секіл), шлкіі(шякі) сходство, наружность, наружный при- знак, цвет, форма, вид” (РСл), “ вид, лицо, изоб- ражение, фигура” (БСл.). Ілгеріде аталған сиқыл есімі де дыбысты қ құрамы ж ағы н ан араб тілінен ауысқан осы сы- қыл (ищкіі) созінің ж арыспа сы ңары на көбірек келіңкірейді. Әрине, сықыл лексемасының қазақ тілінде “ Бозж ігіт” жы рындағыдай бұлай түбір түрінде қолданылуы қалыпты құбылыс емес. Шын мәнінде ол әрдайы м -ды ж ұрнағы ж алғаны п ба- рып жұмсалады. Сірэ сондықтан болу керек, кейбір зерттеулерде оны озінің лекси калы қ ма- ғы насы нан мүлде аж ы раған, тек біры ңғай мо- даль сөз ретінде ғана қөлданылатын тіл құбылыс- тары қатарында алып қарайды. Сықылды мен секілді бір сөздің әр түрлі фонетикалық вариант- тары ғана. Озінің мағынасы мен формасы ж ағынан ал- ғанда осы топ тіл құбылыстары на сьшдь/ лексе- масын да ж атқы зуға болады. Бұл сөзді қазақ тілінде, көбінесе ф ольклорлы қ ш ығармаларда ескілікті өлең-ж ы рларда, аға буын ақы н, жазу- ш ылардың қөлдануында кездестіруге бөлады: Төлеген сынды мырзаңды. Сайын сынды батыр- ды; Әбіш сынды асы лдан(А & ш )\... Тарылған сын- ды іпынысым (Қ азтуған); Кебек сынды іпаққа бер (Әуезов). Осы мысалдардағы модаль сөзді м о р ф о л о ги ял ы қ құры лы м ы ж ағы н ан былай |