П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2.1.6. Көмектес жалғаулы сөз тіркестері
Қазақ тіліндегі көмектес септігінің -мен жалғауы арқылы қүрылған сөз тіркестері тілдің ішкі даму мүмкіншіліктеріне қарай қолданылу өрісін ба- рынша кеңейтті. Мүндай ерекшеліктерді мына- дан байқауға болады: 1) көмектес жалғаулы сөз тіркестері табиғатында қүралдық, бірлестік ма- ғ ы н ал ар ы н ( балт амен іиабу, әкесім ен келу) білдіретін болса, кейіннен осы мағыналардың негізінде қимыл-әрекеттің іске асу тәсілін (са- молетпен келу ); материалын (былгарымен қаптау, тақтаймен қоршау); мезгілін (қолга тиісімен ха- барлау); себеб ін (тапсырмамен келу, қайгы - қасіретпен жудеу) білдіретін қосымша граммати- калық мағыналар қалыптасты; 2) комектес жал- ғаулы сөз тір к е с те р ін ің қолдан ы лу о р ісін ің кеңейіп, жаңарып толыға түсуіне орыс тілі де а й т а р л ы қ т а й ы қ п ал етті. М ә с е л е н , куресу етістігінің Әлимен куресу, Қажымуқанмен куресу тәрізді көмектес жалғаулы соз тіркестерін қүрауы қазақ тілінде ертеден-ақ кездесетін болса, ал оның аштықпен куресу (борьба с голодом,), ішкілікпен куресу (борьба с пьянством,), тентектікпен куре- су (борьба с хулиганством), тап жауларымен куресу (борьба с классовыми врагамиЛ қогамдық тәртіп бузушылармен куресу (борьба с нарушителями пра- вопорядка) тәрізді сөз тіркестерін қүрауға үйтқы болуы-орыс тілінің ықпалына байланысты кейін барып қалыптасқан қүбылыстар. Куресу етістігінің бүл тәрізді тіркесу қабілетінің артуы оның ма- ғыналық жағынан дамып, жетіліп, жаңа реңк- терге ие болуымен тікелей байланысты. Мүндай жаңа мағыналарға күресу етістігі жеке түрған қалпында емес, әр түрлі сөздермен тіркесу бары- сы нда ие болады. М үндай сөз тіркестерін ің қалыптасуына қазақ тіліндегі бүрыннан бар үлгі (модель) Әлимен куресу әсер еткен бе, орыс тіліндегі борьба с голодом, борьба с пьянством тәрізді үлгі әсер еткен бе деген сү р ақ тууы мүмкін, біздіңше, екі тілде де бар бір типтес үлгі әсер еткен. Жоғарыда келтірілген тіркестердің қайсысы болмасын орыс тіліндегі тіркестермен қүрамы жағынан да байланысу формасы жағы- нан да сай келеді. Орыс тілі синтаксисі нормала- рының әсерінен қалыптасқан қазақ тіліндегі жаңа сөз тіркестері жоғарыдағыдай барлық уақыттар- да да меңгеру түлғасы жағынан өзара сай келе б ерм ей д і. М ә се л е н , кей б ір етістік тер орыс тіліндегі меңгеру үлгісін сақтай, қазақ тіліне еніп, одан әрі қол д ан у бары сы н да сем ан ти к ал ы қ өзгерістерге үшырап, жаңа мағыналарға ие бола бастайды . Н әтиж есінде м үндай етістіктердің тіркесу қабілеті артып, меңгеріле байланысқан жаңа модельді соз тіркестерінің қалыптасуына негіз болады. Мысалы: Сізді мерекеңізбен қуттық- таймыз деген сөйлемді алатын болсақ, мүнда м еңгеріле б а й л а н ы сқ а н екі соз тіркесі бар, бірінш ісі - сізді қут т ы қт аймы з, екін ш ісі - мерекеңізбен қуттықтаймыз. Бүл тіркестердің екеуі де орыс тілінде кездеседі: поздравляем вас, поздравляем с праздником. Демек, мүның қазақ тіліндегі баламасы орыс тілінде қалы птасқан үлгінің негізінде жасалған. М үндай модельдің қалыптасуына қазақ тілі әсер етпей, орыс тілі әсер етті дейтін себебіміз, сізді қуттықтаймыз; мерекеңізбен қуттықтаймыз деген тіркестер - бүрын қазақ тілінде болмаған тіркестер. Мүндай үғымдар қазақ тілінде агай, қуанышыңыз қутты болсын, апай қуанышыңыз қайырлы немесе баянды болсын деген тіркестермен берілген. Жоғарыда келтірілген сізді қуттықтаймыз, мерекеңізбен қуттықтаймыз соз тіркестері орыс тйііндегі ба- |