602 СИНТАКСИС 2. Мезгілдін мөлшерлі уақыттан өтіп бара жатқандыгын білдіреді. М ы салы :
Ж ездем ді көрмегеніңізге уш айдан асты (Есенжанов).
Оты жылтырап, тун ортасынан асқанша сөнбеді (Тоқ-
магамбетов).
3. Жарыста озып шығу, ілгері кету магынасын білдіреді. Булар улы сыннан, улы өткелден жы- гылмай бір әтті (Сейфуллин).
4. Кісінің жас мөлшерін білдіреді. Ал мен сізді отыздан асқан болар деп ойлап едім (Нүрпейісов).
II. Негізінен шыгыс жалғаулы сөздерді тілеп түратын қозгалыс мәнді етістіктер. Бүлардың қата-
рына
қашу, шыгу, тусу (аттан), секіру, аттау, қаргау, еру тәрізді етістіктер жатады. Бүл аталган
етістіктерді бірыңгай шыгыс жалгаулы сөздерді
меңгеретін қозгалыс мәнді етістіктермен салыс-
тыратын болсақ, мынадай ерекшеліктерді аңгаруга
болады:
1. Б ір ы ң г а й ш ы гы с ж ал гау лы с о зд ер д і
м еңгеретін қозгалы с мәнді етістіктер қи м ы л-
әрекеттің не басталган орнын, не тірелер жерін
білдірмей, тек белгілі бір нәрсені жанай откендікті
білдіреді. Сондықтан да бүлар шығыс, қала берді
көмектес жалғаулы создерді меңгереді де, барыс
жалгаулы сөздерді меңгере алмайды.
2. Н е г із ін е н ш ы гы с ж ал ғау лы сө зд ер д і
м еңгеретін қозғалы с мәнді етістіктер қи м ы л-
әрекеттің басталған орнын, тірелер жерін және
қалай іске асқандығын білдіреді. Сондықтан да
мүндай етістіктер шығыс, барыс және көмектес
жалғаулы сөздерді меңгереді. Мысалы:
тогайдан машинамен тауга қашты; уңгірден сатымен да- лага шықты; самолеттен парашютпен жерге тусті; арықтан атпен аргы бетке секірді т.б.
Қашу, шыгу, тусу (аттан),
секіру, аттау, қаргу, еру тәрізді етістіктер қозғалыс-әрекетінің бастал-
ған орнын, шығар жерін білдіргенде, шығыс жал-
ғаулы сөздерді жетегіне алып, меңгеріле байла-
н ы сқан сөз тіркестерін қүрайды. М үндай сөз
тіркестерінің бағыныңқы сыңарларында басыңқы
сыңарлардың әуеніне қарай бағына байланыса-
тын әр түрлі мағыналы сөздер қолданылады.
Міне, осымен байланысты мүндай сөз тіркестері
әр түрлі қатынаста жүмсалып, әр түрлі мағына-
ларды білдіреді.
Т о л ы қ та у ы ш ты қ (объ ектілік) қ а ты н а ста
жүмсалатын соз тіркестері мынадай мағыналарда
жүмсалады:
