П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ 603
| 2.1.5. Жатыс жалғаулы соз тіркестері
Жатыс септігі табигатында мекенді, орынды білдіретіндіктен, мүндай септік жалғауы арқылы қалыптасқан сөз тіркестері, ең алдымен, келемдік қатынасты білдіреді. Алайда жатыс жалғаулы сөз тіркестері әзге колемдік септіктер тәрізді мезгілдік магынаны және т.б. мағыналарды да білдіреді. Демек, жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің мезгілдік мағынасы көлемдік мағынаның негізінде кейін СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ 603 қалыптасқан деуге болады. Алайда осыған қара- м а с т ан м езгіл д ік м ағы н а н ы б іл д ір е т ін сөз тіркестері өзінің тамырын тым әріден бастайды. М ә се л е н , м үн дай м ағы н ан ы б іл д ір етін сөз тіркестері орхон-енисей ескерткіштер тілінде-ақ бой корсетеді. Мысалы: Ол күнте тегті түрк бо- дун темір қапыгқа (Т., 46) - Түрік халқы ол күнде Темір - қапыгқа жетті. Қыргыз бодуныг уда бас- дымыз (КТб.,) - Біз қыргыз халқын үйқыда жат- қанда басып алдық т.б. Орхон-енисей ескерткіштер тіліндегі жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің бір ерекшелігі сол - бүлар, жоғарыда айтқандай, өз міндетінен тыс шығыс жалғаулы сәз тіркестерінің де қызметін атқарған. Егер жатыс септік түлғалы соз тіркестері көлемдік, мезгілдік мағыналарда жүмсалса, онда олар оз міндетін атқарады да, ал қимыл-әрекеттің басталар орнын, шығар жерін білдірсе, шығыс жалғаулы сөз тіркестерінің қызметін атқарған. Бүлар мағыналық жағынан тек контексте ай- қ ы н д а л ғ а н . Ж а ты с с е п т ік ж ал ғау л ы соз тіркестерінің ш ығыс жалғаулы соз тіркестері қы зметін атқаруы XI ғасырдағы ескерткіштер тілінде де кездеседі. Бірақ мүнда бір ескеретін жәйт, бүл дәуірлерде шығыс септігі жаңадан қалыптаса бастайды да, соған орай -да/-де, -т а/ -те түлғалы сөз тіркестері жарыса қолданылады. Мысалы: Эр опкәсиндә урулды (ДЛТ., 1,203) - Ол ашулангандықтан ісіп кетті. Сенидин барайын өзім. (КБ., 109) - Сенен өзім кетемін, т.б. XI ғасырдағы ескерткіштер тілінен бастап жатыс жалғаулы сөз тіркестері шығыс жалғаулы соз тіркестері міндетін отеу қасиетінен біртіндеп ары- лып, оз қызметін атқаратындай болып қалыпта- са бастайды. Алайда бүрынғы қалыптасқан дәстүр көп уақыттарға дейін ізін жоғалтқан жоқ, оның қалдықтары мен сілемдері қазіргі кездерде де кезде^іп қалады. Мысалы: үйде кордім - үйден көрділГ, білімді мектепте алдым - білімді мектеп- тен алдым. Арт жагымен келген Хакімді айнада коріп түрса да елемейді (Ерғалиев). Жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің даму ба- р ы сы н а н азар ауд араты н б о л с а қ , м ы н адай ерекшеліктерді аңғаруға болады: 1) етістіктердің ішінен жатыс жалғаулы создермен тіркесуге бейім түратын қалыпты білдіретін етістіктер ( отыр, түр, жатыр, жүр) орхон-енисей ескерткіштер тілінде жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің басыңқы сы- ңарларында қазіргі кезбен салыстырғанда сирек қолданылады. Мәселен, аталған торт етістіктің ішінен отыр және жатыр етістігі қолданылға- нымен, түр, жүр етістіктері жатыс жалғаулы сөз тіркестерінің басы ңқы сыңарында некен-саяқ болмаса қолданылмайды. Мысалы: Бу йірде олу- рып табгач будун бірле түзелтім (КТм., 4) - Бүл елде отырып, өз тагдырымды табгач халқымен үштастырдым. Усун бунтату йуртда йату қалур ерті (Т.,19) - Олар Бунтату жерінде қоныстану үшін қалды; 2) тілдің дамуы барысында қалыпты білдіретін етістіктердің жатыс жалғаулы создер- мен тіркесу қабілеті артты; а) жатыс жалғаулы создермен тек отыр, жатыр етістігі емес, түр, жүр етістіктері де еркін тіркесетін болып қалып- тасты; ә) аталған қалып етістіктері жатыс жалғау- лы создермен тек дара қалпында емес, күрделі етістік қүрамында комекші етістік қызметін ат- қарып түрып та тіркесетін болды. Салыстырып корелік: институтта жүр - институтта оқып жүр; жолда жатыр - жолда келе жатыр т.б; 3) ертеректе уақыт мерзімін айқындайтын қүрал- дар жоқ кезде тауық шақырганда, қауын піскенде, мүз қатқанда тәрізді тіркестер уақытты айқын- дау тәсілі ретінде қолданы лған. Ал осындай тір к е с те р д ің н егізін д е ж аты с ж алғаулы соз тіркестерінің алуан түрлері қалыптасты. Мыса- лы: жаңбыр жауганда қуанады, омірге сәби кел- генде қуанады, қоңырау согылганда кіреді т.б.; 4) жатыс жалғаулы соз тіркесінің қалыптасуына белгілі дәрежеде орыс тілі де әсер етті. Мәселен, ойнау етістігін алатын болсақ, ол өзінің төл ма- ғынасында түрып, табыс және көмектес септікті сөздермен тіркеседі (асық ойнау, балалармен ой- нау), бірақ өл бүрын музыкалық аспап атаула- рымен тіркескен емес. Өйткені қазақтар музы- калық аспаптарды тарту етістігімен емес, шерту етістігімен тіркестіріп қолданған. Демек, баянда ойнау, скрипкада ойнау, домбырада ойнау т.б. орыс тілінің әсері негізінде қалыптасқан. Ж аты с ж ал ғау л ы с о зд е р м е н т ір к е с е т ін етістіктердің табиғатына назар аударатын болсақ, олардың тіркесімділік қабілетінің тең еместігін аңғару қиын емес. Мәселен, қимыл-әрекетті, қоз- ғалыс-әрекетін, кісінің ішкі психикалық әрекетін б іл д ір е т ін е т іс т ік т е р т а б и ғ а т ы н д а ж аты с септігіндегі сөздерді тікелей тілеп түрмайтын бол- са, ал бірқатар етістіктер сөздердің жатыс жалғау- ында түруын белгілі дәрежеде қажет етеді. Он- дай етістіктердің қатарына жоғарыда айтқандай отыру, жату, түру, жүру, және қалу, жайлау, болу, көрсетілу, сақтау, тәрбиелену, жүмыс істеу тәрізді сөздер жатады. Олардың копшілігі зат- тың күйін білдіретін салт етістіктер болып келеді. Мүндай етістіктермен тіркесетін жатыс жал- ғаулы есімдер объектілік (толықтауыштық) және пысықтауыштық қатынастарда жүмсалады. Объектілік қатынастағы соз тіркестері мы- надай мағыналарды біддіреді: 1. Қимыл процесіне жанама объект болатын заттар мен норселерді атап корсетеді. Мысалы: атаманда болу, заңда корсетілу, ойында сақтау, әкесінде қалу. Мен бүгін |