йп: зағыйп (зағип), тэлійп (тэлип),
йх: тарыйх (тарих), Шафыйқ (Шафих),
йқ: таспыйқ (таспиқ),
йн: аумійн (аумин), Ғайнеддійн (Ғайнеддин),
ійншалла (иншалла),
уз: махфұуз (махфуз),
ул: Расұул (Расул),
ух: рұух (рух),
йф: Хатійф (Хатиф),
йб: Хабійб (Хабиб),
йд: Халійд (Халид),
йл: Халійл (Халил).
Артикуляциясы орыс создерін айту арқылы
қалыгітасқан қазіргі оқыған қауым мұндай тіркес-
терді қиналмай айтады.
2.2.11. Шәлкес тіркестер
Байырғы сөздерде кездеспейтін, қолдан жа-
салған жасанды тіркестер сөз ішінде, буындар
жігінде ж етерлік. Оларды
шәлкес тіркестер
дейміз.
Енді емле сәздігіндегі кейбір түбір ішіндегі
тіркестерді көрейік:
1.
қ а т а ң -ү я ң
тіркестер:
3.
ү я ң -к атаң :
кб:
аллауакбар
зһ:
м азһ аб
тб:
м а т б уға т
4. үя ң -үн ді:
хб:
сүхбат, шахбибі
ғл:
бағлан, м а ғл ү м , үғл ан
х з:
ш ахзада
ғ м :
л а ғм а н
һб:
шаһбаз
ғн:
яғни
2.
қ а т а ң -ү н д і
тіркестер:
др:
медресе
к м :
хикмет
ж н:
мэж нүн, күмэж нік
қл:
ғақлия, м ақлүқат
жр:
хиж ра
қ м :
рақм ет , зақмет
зл:
м а зл ү м
қр:
м а қ р ү м
зм :
мазмүн, қызмет, жазмыш
х м :
рахман, Ахмет, Махмүт
зн:
кезнесу
хн:
мехнат, сахна
бл:
аблы ғу, лоблу, облыс
хр:
махраб, м ихраб
бр:
ғибрат
һр:
баһра
5.
ү н д і-ү н д і
тіркестер:
сл:
ислам, м эслихат
мл:
емле, м ем лекет , жгүмле
см :
басмашы, ресм и
шл:
шашлық
и ім :
баш мақ, әш мүш ке
шн:
қүшнаіи
тр:
кәстрөл
80
ФОНЕТИКА
Дыбыстық тіркестерді зерттеушілердің бәрі
де бұларды заңды тіркес түрінде танитыны жо-
ғарыда көрсетілді. О лардың ш элкес тіркестер
екенін, бірінш іден, ф онетикалы қ заң ға бағы н-
байтынынан көрсек, екіншіден, аздаған мысал-
дардың өзі-ақ айтып тұр. Бұлар - түп ш ыққан
тілге еліктеп қолдан ж асалған тіркестер. Мәсе-
лен,
басмашы, баишақ, кэстрөл, іиашлық.
2.2.12. Қайталама дыбыстар
Бір создің екі рет қайталануы арқылы қай-
талама қос создер жасалады. Осы үлгімен бір
дыбыстың екі рет қайталанып қоданылуын
қай-
талама дыбыстар
дейміз (гемината). Мысалы,
қатты, тэтті, атты, атта, ашшы (ащы, ашша,
асшы), түшшы (түщы, түзшы), текке, баққа, аққар,
таппады.
Қайталама дыбыстарды да үш түрлі
позицияда қараған жөн: 1) түбір ішінде, 2) түбір
мен қосымшаның, 3) сөз бен сөздің аралығында.
2.2.12.1. Соз бен создің аралығында
ққ: аққала, аққүс, бсіққарады, баққайтты,
оққағар, саққүлақ, аққалпақ,
осында:
көкқарға,
көкқасқа, көкқүтан, текқана, бекқатты, Бекқали,
Бекқара
(к
айтуда
қ
болады).
кк: көккөйлек, көккептер, көккүл, көккітэп.
пп: көппала, көпполды, көпперді, алыпперді,
экепперді, көппай, көпполсын, шөпперді.
сс: бассалды, бессөйлем, бессом, кәссалды,
сөссарасы, көссүзді, бассағалады, тассалды.
тт: төрттеңге, т өрт т үлік, терт тэсіл,
иттірлік, иттерісі, аттарақ, шеттілі.
і і и і і
:
үіишелек, үшшал, бешшелек, бешшал, беш-
шүлдыз, үшшүз, беиішүз, жашшықты.
жж: жүжжыл, тоғыэісжыл, қылсжанды, қыж-
жібек, божжорға, лажжоқ.
зз: жүззауыт, сөззергері, тоғүззаң, өззаңы, тез-
зыт, күззэрлі.
,
мм: оммың, оммал, оммэрте, жамменікі, қам-
майдан.
нн: оннар, оннан, оннэрсе, сеннеге.
Сөз бен сөздің арасында негізінен қатаң да-
уыссыздар ғана қайталанып айтылады. Ал ұяң-
дардан т е к ж ж ә н е з , үнділерден те к м ,
н
дыбыс-
тары ғана қайталанады , қалған дауыссыздар
қайталанбайды.
2,2.12.2. Соз бен қосымша аралығында
ққ: санаққа, баққа, таққа, баккан, таққан,
какқан, соққы, соққыла, жоққа.
кк: көкке, кекке, текке, бүккен, бөккен, экке,
жікке, сөкке, сөккен, төккен, шеккен.
пп: қаппен, баппен, жаппады, кеппеді, теппеді,
теппе, шаппа.
сс: бассыз, ессіз, түссіз, іссіз, асса, басса, кессе,
өссе, тессе, сәссүз (сөзсіз), сессе (сезсе).
Достарыңызбен бөлісу: |
