П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| АЛҒЫ СӨЗ
В.В .Радлов пен “К р аткая грам м ати ка казак- к и р г и з с к о г о я з ы к а ” к іт а б ы н ы ң а в т о р ы П .М .М елиоранскийді бүл “үш китке” қоспай, ол екеуін м ладограмм атикалы қ концепциялар- ды ң окілдерімен, ягни тілдің грамм атикалы қ қүры лы сы ндагы қүбы лы старды кобінесе тари- хи түрғыдан түсіндіруге бейім түратын, тілдік единицаларды әдетте өзара тыгыз байланыста емес, б ір-б ір ін ен бол ек алы п қарасты раты н атомистік лингвистикамен байланыстыру себебі, біздің ой ы м ы зш а, сірә осы жогарыда айты л- ғандарда ж атқ ан болу керек (Тигсо1о§іа. К се- м идесятилетию академ ика А .Н .К он он ова. Л ., 1976, С. 5,6.). Бүл түрғы дан алғанда Ахмет Байтүрсы н- үлы ны ң“Тіл - қүрал”* дейтін жалпы атпен 1913- 1915 жылдары ж арияланган “Дыбыс жүйесі мен түрлері”, “Соз жүйесі мен түрлері” және “Сөйлем жүйесі мен түрлері” атты зерттеулер сериясы н өзінің жазылу мақсаты, міндеті жағынан да, қүры- лымы мен мазмүн бүтіндігі, жүйе-желісі жөнінен де бөлек, түбірімен мүлде жаңа сапалы еңбек деуге болады. О ны ң үстіне бүл (П .М .М ели - оранскийдің грамматикасына қарағанда) көлемі жағынан да толы қ (240 бетке жуы қ). Қ азақ тілі мүнда, жоғарыда айтқаны м ы здай, алғаш рет өзінің бай төл материалы, бар болым-болмы сы н е г із ін д е , ең б а с т ы с ы : б а с т а н а я қ қ а з а қ менталитеті түргысынан қарастырылған. Оның о сы н д ай ғы л ы м и те р е ң н егізд е ж а зы л ға н , біртүтас, мүлдем ж аңа мазмүнды, болек типті грамм атика екенін түрколог ғалымдар қазір орынды атап корсетуде. А.Байтүрсынүлының сөз болып отырған осы “Тіл - қүралы ” арқы лы түңғы ш қа за қ грамма- тикасы ны ң ғылы ми негізі қаланғаны туралы белгілі ғалым Ы рысалды Қ үсайы н былай деп жазады. “Ахмет Б айтүрсы нүлы үш бөлімнен түратын “Тіл - қ у р а л ы м е н ” қа за қ тілінің грам- м атикасы ны ң ғылы ми негізделуі дәрежесін аз уақыттың ішінде өзінен көп ғасырлар бүрын бас- тау алып дамыған, ғылыми түрғыдан кемелден- ген басқа тілдер грамматикаларының деңгейіне жеткізді” (Үлттық рухтың үлы тіні, 363, 364 бет- тер). Ал К .М үсаев А .Б ай түрсы н ү лы н ы ң тіл қүрылымын түтас бір жүйе ретінде алып қарай- тынын және оны ң бүл еңбегін жазуға жеткілікті ғы лы м и д а й ы н д ы қ п е н , батыс ж әне орыс әдебиетін жете біліп барып кіріскенін, сондық- тан да “Тіл - қүралды ң” тек қ азақ тілі үшін емес, жалпы түркология көлемінде жогары ба- ғаланатынын орынды атап көрсетеді. “АБайтүр- сынүлының ғылым саласында көп оқып, батыс әдебиетін, орыс әдебиетін жақсы білгендігі бар- л ы қ еңбектерінде ай қы н көрініп түр... Тілдің қүры лы м ы н зерттегенде “Дыбыс заңы ” , “Сөз ж үйесі”, “Сөйлем жүйесі” деп боліп, тілге таң қаларлы қтай жүйелі түрде қараған, қазіргі лин- гви сти калы қ түсініктерді алды н ала болжай білген. А.Байтүрсынүлының қазақ, түркі ғылы- мы үш ін аса бағалы еңбектері - “Тіл - қүрал” деп атаған кітаптары. “Тіл - қ ү р ал д ар ” тек оқулы қ емес, ғылыми еңбек дәрежесінде жазы- лған, өз заманы ндағы теңдесі ж о қ еңбектердің бірі болды” (Ү лтты қ рухтың үлы тіні, 136-6.). А .Байтүрсы нүлы ны ң қа за қ тіл ін ің “Дыбыс жүйесі мен түрлерін”, “Сөз жүйесі мен түрлерін” ж әне “Сөйлем жүйесі мен түрлерін” зерттеген кітаптар сериясы н, “Тіл - қүралы н” өзге ғалым- дар да осылай жоғары бағалайды, осылай қазақ ғрамматикасының ш ын мәніндегі “төл басы” са- найды. М ысалы, “Тіл - қүралы н” К.Хүсайын да солай қ а за қ тіл білімінің іргетасы деп қарайды (Ү лтты қ рухтың үлы тіні, 131-бет). “Қ азақ грамматикасы” - қазақ әдеби тілінің грамматикасы. 1980 жылы ш ы ққан “Орыс грам- м атикасы н” да авторлар солай қазіргі орыс әде- би тіл ін ің гр ам м ати касы деп атаған. О нда “қазіргі” сөзі екі түрде - тар мағынада ж әне кең мағынада - түсіндірілген: тар мағынада қазіргі деп осы күн і өздері сөйлеп ж үрген, ж азы п жүрген, яғни 20-ғасырдың екінші жартысындағы тілді айтқан; және мүндай аядағы синхрония- ны ң озіндік ғылыми негіздері барын, ал қы сқа- ша (краткая) грамматика үш ін белгілі артық- ш ылықтары болатынын атап көрсеткен. “Орыс грамматикасының” кіріспесінде бүдан ары былай деп жазылған: “Однако возможно и другое понимание. Эволюционный характер из- менения грамматического строя, стабильность всех его остальных категорий, историчность нор- мы, сохранение и передача от одного поколения к другому лучших образцов литературной речи в классической и, шире, вообще в художествен- ной литературе - все это делает вполне право- мерным и более ш ирокое понимание хроноло- Республикалы қ кітап музейінің директоры Н .Қапалбеков: “Н ью -Й орк қалалы қ кітапханасында Ахмет Баіітүр- сы нүлы ны ң 1920 жылы ш ы ққ ан “Тіл - қүрал” кітабы сақтаулы түр” (Қ азақ эдебиеті, 2.02.2001). |