П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет7/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

8
АЛҒЫ СӨЗ
сыртқалмаған. Мысалы, НАБаскаковякугтіліңдегі 
етістіктің бұйрықты 
бараар
формасыңцағы 
-аар
аффиксін кезінде 
-гыр
көрсеткішінен шығарған бо- 
латын. Ол және бүл 
-гыр
түлғалығын есімшенің 
көне формативі (“древний причастный форматив”) 
деп санаған (Н.Е.Петров).
О сы ай ты лған д ар іспеттес сы рт қ а л п ы
күңгірт тартқан, коне түрпатты етістік ф орм а- 
ларына, сондай-ақ мына бір лексем аны да жат- 
қызуға болады:
Оларға айтары ңы з сол болсын:
Ж әміш іден қос айтып,
Ж араға м ам ы қ тосатып
Келе жата
дегейсіз 
(Доспамбет).
Неге 
келе жата,
неге 
келе жатыр
емес? 
Сірә, бүған да жауапты сол тілде бір кезде 
“жаралып, жасалып қо й ған ”, тілдің “оз ішіндік, 
өзі үш індік” өлем -ж үйесінен іздеу керек бола- 
ды.
Ж оғарыда айтқаны м ы здай, тілдегінің бәрі 
бірдей қолм ен қойғандай көрінеу емес. О ны ң 
озіндік бүгінге беймәлім , колеңкелі түстары 
ш ы ны нда әлі барш ы лы қ. Бір ғана мысал: 
Енді
менің күнелтер жагдайым жоқ, Шыгыршықта
айналган ақ тиындай(Мүк,атали).
Коңіл аудар- 
ғалы оты рғанымыз - осындағы 
кунелтуетістігі.
М үны ң 
кун
түбірінен ж асалғандығы жай козге 
де корінеу. О ны ң есесіне оған жалғанғанел 
(ту)
ф о р м а н ты н ы ң с о зж а са м д ы қ таб и ғаты ты м
бүлдыр. Б ір ақ бүл күңгірттікті П .М .М ели о- 
ранскийдің озінің “Краткая грамматика казак- 
киргизского язы ка” дейтін еңбегінде әлгі 
кунел
(ту)
ж өне осы қү р ы лы м д ас 
ж өнел, жогал
етістіктері туралы айтқан мына бір пікірі едәуір 
сейілте түседі. “Наряду с наращ ением ла, встре- 
чается, хотя значительно реже, наращение 
ал(ел,
ол),
например, 
кун-61
(жить) от /суя(день), 
джбнді
(отправиться) от 
дждн -
путь, 
джогал
(потерять- 
ся) от 
джоқ
небытье”. Ғалым бүл жерде әдетте 
есім созден етістік жасайтын 
-ла(-ле)
жүрнағы- 
ның метатезалануы сияқты процесті, яғни оның 
кейде 
-ал(ел)
болып та түрлене алатыны туралы 
айтып отырған сықылды. Б ір ақ бүл пікірді әлі 
де жете дәлелдей түсу керек.
Бүл айтылғандардан шығатын қорытынды: 
тіл деңгейлерінің кейде қазіргі қалпы да қажетіне 
қарай салыстырма тіл дерегіне сүйенуді талап 
етеді. Ойткені олар өздерінің барлы қ іш түтас- 
тығымен, бар болмыс-жүйесімен, ішкі даму за- 
ңымен қазіргі қалпы нан гөрі қадімгі қалпы на 
көбірек жуық. Ойткені тіл - тарихи категория. 
Д ем ек тіл д ең гей л ер ін ің қазір гі қ а л п ы н ы ң
кәдімгі қал п ы н сы з толы қ таныла қою ы кей 
жағдайда тіпті мүмкін бола қоймайды. Оларды 
зерттеуде тарихи сипаттағы түрлі тіл дерекгеріне, 
тиісті салыстыруларға, яғни 
кең магынадагы ди-
намикалық синхронияга
барудың қажеттігі, міне 
осындайдан келіп шығады.
Қ азақ тілінің грамматикалық қүрылысының 
неғүрлым кобірек зертгелген түсы - Кеңес дәуірі. 
Бүл жетпіс жы лды ң ішінде оқулы қ, оқу қүра- 
лы, монография, диссертациялық зерттеу түрінде 
бірқыдыру ғылыми еңбек жарияланды. Солар- 
дың ішінен Ахмет Байтүрсынүлының алғаш қазақ 
тілінің бар деңгейін қам ти, жүйелеп жазған үш 
бөлімді “Тіл - қүралымен” қүрылымдас, әрі маз- 
мүны жағынан да едәуір үлгілес келетін, әсіресе, 
үж ы мды қ екі еңбекті атауға бөлады. М ысалы, 
“Қазіргі қ а за қ тілін” (1954) ж әне екі бөлім бө- 
лып ш ы қ қ а н “Қ азақ тілі грамматикасын” (1967). 
Алдыңғысы өқу қүралы ретінде, лексика, фөне- 
тика, фамматика деңгейлерін қарастырса, кейінгі 
тек морфөлөгия мен синтаксисті сипатгауға ғана 
арналған. Бүл айтылғандардан қазақ тілінің ф ам - 
м а т и к а л ы қ
қ ү р ы л ы с ы н ы ң
б ір к е л к і 
зерттелмегенін көруге болады. Негізінен маман- 
дарға арналған соңғы “Қ азақ тілі ф ам матикасы ” 
ш ы ққан н ан бері де міне отыз бес жылдай уақыт 
отгі. Бүл аралықта жалпы тіл білімінде, ф ам м а- 
тикалы қ ілімде де, әдеби тіліміздің стильдік тар- 
мақтары м ен қы зм ет жүйесінде де едәуір алға 
жылжу, грам м атикалы қ жеке категорияларға 
қатысты теориялық коп жаңғырулар, іягерілеулер 
болды. Соған сәйкес тілдің лингвистикалы қ та- 
биғаты жөніндегі түсінігіміз де байып, кеңи түсті. 
Тілдік нөрмада да белгілі өзгерістер байқалды. 
Ең бастысы, бүл түста ф ам м ати ка ілімі теория- 
л ы қ ж ақтан едәуір байыды, тілдің ф ам м ати ка- 
л ы қ қүры лы сы іштей біршама нақтылана түсті. 
М ысалы, тіл білімінің қазіргі интонолөгия, мор- 
ф онология, сөзжасам сияқты салалары өз алда- 
рына осы аралы қта дараланып шыға бастады. 
Грамматика ілімінің дамуындағы осы тәрізді то- 
лысулар мен жаңарулар негізінде жаңа мазмүн- 
ды, әрі толы қ академ иялы қ қазақ ф ам м ати ка- 
сын дайындау және басып шығару қажетгігі келіп 
туды. М үндай сипатты “Қ азақ ф ам м ати касы н ” 
жазуға кіріспес бүрын бірсыпыра іздестіру, жан- 
жақты дайы нды қ жүмыстары жүргізілді.
Бүл ретте алдымен бүған дейін ғылыми ай- 
налымға коп ілінбей келген ауыз әдебиетінің
бірнеше ғасыр бойы қауырт дамыған жыраулық 
өнер м ен елдің ежелгі а қ ы н д ы қ м эдениеті 
үлгілерінен, сондай-ақ күні кешеге дейін ақтаң-




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет