П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет4/879
Дата03.12.2023
өлшемі38,54 Mb.
#133403
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   879
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

АЛҒЫ СӨЗ
5
гических ф а н и ц современного русского литера- 
турного язы ка - от П уш кина до наш их дней. 
Такое поним ание принято в “Русской грамма- 
тике”.
“Қ азақ ф амматикасы” да - қазіргі қазақ әде- 
би тілінің ф ам м ати касы . Біздің ой ы м ы зш а, 
м үндағы
қазір
сөзін де дәл осы мәнде, осы маз- 
мүнда қабылдау керек. Өйткені орыс тіліндегі 
сияқты қазіргі қ а за қ тіліндегі ф ам м а т и к а л ы қ
қүры лы сты ң барлы қ негізгі категориялары ны ң 
Солай эволю циялы қ сипатта оте баяу озгеруі, 
әдеби тілдің ең тәуір деген нүсқалары классика- 
л ы қ, кең магынада алғанда ж алпы коркем әде- 
биетге сақталды, ол үрпақтан-үрпаққа сол көркем 
әдебиет арқы лы жетіп отырды - осы айты лған- 
дардың бәрі айналып келгенде қазіргі қазақ әдеби 
тілінің хронологиялы қ ш екарасы н неғүрлы м
кеңірек түрде, Абайдан бүгінге дейінгі аралықта 
түсінуге негіз бола алады.
“Қ азақ ф ам матикасы нда” келтірілетін түрлі 
и л л ю с тр а ц и ял ы қ м ате р и ал д а р м үм кін бол- 
ғанша Абайдан бүгінгі күнге дейінгі аралықтағы 
қ а зір гі ж ә н е к л а с с и к а л ы қ к ө р к е м әд еб и ет 
үлгілерінен, қоғам ды қ-саяси публицистикалық 
ш ы ғ а р м а л а р д а н , 
қ о ғ а м
ж ә н е
с а я с и
қайраткерлердің сөздері м ен м ақалалары нан, 
ғылыми ж әне ғылыми көпш ілік әдебиеттерден, 
эпистолярлық жанр шығармаларынан, газет-жур- 
налдардан, күнделікті сойлеу тілі материалдары- 
нан, лингвистикалы қ зерттеу еңбектерден, әр 
түрлі сөздіктерден т.б. әдебиет нүсқалары н ан
алынды.
“Қ азақ ф ам м атикасы ” - сипаттамалы ж әне 
нормативті фамматика.
А кадемиялы қ ф ам м атикаларды дайындау 
тәжірибесінде сипатгамалы фамматика деп әдетге 
жай, тіркемелік бағыттағы сырт сипаттаманы 
емес, ғылыми сипаттаманы айтады. Ж әне олар- 
дағы бүл ғы лы ми сипаттам а м індетті түрде 
нормативті саралаумен үнемі сабақтасы п жата- 
ды. Бүл дәстүр м үмкін болғанш а “Қ а за қ ф а м - 
матикасы нда” да сақталды: қ а за қ әдеби тілінің 
грамматикалық қүры лы сы ны ң сипаттамасы да 
солай ғылыми негізге қүрылды (яғни онда түрлі 
теориялы қ мәселелерді шешу, тіл ф актілерінің 
ғылыми жүйеленімі сияқты міндеттер козделді 
жоне фамматиканың жалпы нормативтік бағытта 
жазылу жағы да ескерілді).
“Қазақ фамматикасында” қазақ әдеби тілінің 
ф ам м ати калы қ қүры лы сы ны ң - ф онетикасы -
ның, созж асам ы ны ң, морф ологиясы ны ң ж әне 
синтаксисінің қазіргі қалпы сипатталады.
Тіл ж үйесінде басы арты қ, олпы түрған, 
оның ішкі даму заңынан тыс жатқан ештеңе жоқ. 
О ндағының бәрі ш етінен және қолмен қойған- 
дай ап -ан ы қ, корінеу де емес. Ең бастысы: тіл 
озінің ф ам м ати кал ы қ деңгейлерінде вертикаль 
да, горизонталь да түрғы дан - қай ж ағынан да 
біртүтас, бүтін жаралым. Сонды қтан табиғаты- 
нан біртүтас оны бүлай қазіргі қалпы деп бөле- 
жара қарауды ң белгілі дәрежеде тіпті шартты 
екендігі жеке ф ам м а т и к а л ы қ категорияларды, 
тілдің түтас сөзжасам деңгейін, оны ң негізін 
қүрайтын түбірлер мен жүрнақтар қүрам ы н са- 
ралап, салалауда үнемі есте болуға тиіс.
Бүл жерде бірақ екі нәрсеге көңіл аударғы- 
мыз келеді. Бірінші: сөзжасам өз алдына дербес 
тіл деңгейі ретінде тіл білімінде жалпы кейінгі 
жылдары ғана, дәлірек айтқанда XX ғасырдың 
екінші ж арты сы нан былай қарастыры ла баста- 
ды. Тіл қүры лы м ы н ы ң бүлай жеке бір тармағы 
б о л ар л ы қ та й с ө зж а с а м н ы ң ө зін д ік қ а н д а й
ер екш ел іктері бар деген м әселеге келгенде 
ғылымда қазір мынадай дәлел жиі айтылады. 
Оның, яғни бүл айтылып жүрген дәлел-тіректің 
қы сқаш а түйіні, мысалы мынаған саяды. Әдетте 
сөздердің арасындағы қатынас лексикада-семан- 
тикаға, морфологияда - формаға (түрпатқа) келіп 
тірелсе, сөзжасамда осыны ң екеуіне де, яғни се- 
мантикаға да, формаға да, екі ж ақтан бірдей 
келіп тіреледі. М әселенің оте принципті м әні, 
шешуші м аңы зы бөлғанды қтан д әй ек сезді сөл 
қазқалпы, төлы қ күйінде келтіргенді жөн кордік. 
“Сөздер лексикада - ең алдымен өзара семанти- 
калы қ қаты наста болады. Егер бүлар ана тілінің 
өз сездері бөлса, оларды ң кезге көріну қалпы
(“ф и зи к ал ы қ ф өрм асы ”) әдетте сөйлеуш інің 
көңілін озіне аудара бермейді. Сөздер морфоло- 
гияда ең алды мен озара ф орм алы қ қаты наста 
болады. Мүндайда фамматикалы қ категориялар- 
дың семантикасын адамдар әдетте сезе бермейді 
ж әне бақы лап та отырмайды. Сөздер - сөзжа- 
самда формалық-семантикалық қатьшаста бола- 
ды. М үндайда типтік, созжасамдық мағына ар- 
найы лингвистикалы қ метөдикасыз белгісіз бо- 
лып қалғанымен, ф орманы ң (түлға-түрпаттың) 
өзгерісі де, сөздің дара өз мағынасы да оңай бай- 
қалады. С оны м ен, созжасам лексикаға немесе 
м орфологияға кірмейді, олармен қатар түрады 
деуге әбден негіз бар. Лексика, морфология және 
созжасам тіл қүры лы м ы ны ң үш аспектісі және 
о н ы ң с о за р а л ы қ қ а т ы н а ст ар д ы ң үш типті




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   879




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет