П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 6
АЛҒЫ СӨЗ негізінде пайда болған үш дербес механизмі бо- лы п табылады. С онды қтан сөзжасам лингвис- тикалы қ зерттеудің лексикам ен ж әне морфоло- гиямен терезесі тең саласы ретінде танылуға тиіс” (Ф .М .Березин, Б.Н.Головин). Екінш і бір көңіл аударатын нәрсе - қ азақ әдеби тілінің грам м атикалы қ қүры лы сы н ы ң қазіргі қалпы дегенге байланысты. Тілдегі түрлі иерархиялық деңгей-сатылардың бір-бірінен да- раланы п саралануы бір жыл, я бір ғасыр емес, талай-талай замандар бойғы, үздіксіз өте үзақ процестің нәтиж есінде барып қан а жүзеге аса- ты ны белгілі. Б ірақ өзара бүлай қан ш алы қты бөлектенгенмен, түрлі грамматикалық категория- лардың, әр алуан сөз формалары ның бірінің ор- ны на бірі қодданылуы сияқты араластығы, яғни оларды ң бір-бірінен іргесі толы қ ажырай қо й - м аған “қозы қо сп ай ” да бір кезі болғаны белгілі дәрежеде В.В.Виноградовтың м ы на бір теория- л ы қ , қағидалы қ түж ы ры м ы ны ң тағы бір дәлел айғағы сияқты көрінеді. “Морфологические фор- мы - это состоявш иеся синтаксические формы. Нет ничего в морфологии, чего нет или прежде не было в синтаксисе и лексике. И стория мор- фологических элем ентов и категорий - это ис- тория смеш ения синтаксических границ, исто- рия превращ ения синтаксических пород в мор- фологические”. Ш ы ны нда да, тілде бардың бәрі қолм ен қойғандай ап -а н ы қ , көрінеу емес. Әр заман ғалымдары онда әлдеқаш ан“жаралып, жа- салып қойған нәрселерді” өз уақытындағы лин- гвистика ғы лы м ы ны ң талап, деңгейі түрғысы- нан, Абайш а айтқанда “көзбен көріп, ақы лм ен біліп, сезбекке тиіс”. Енді сондай тілдегі кейбір баяғыда “жаралып, жасалып қойған нәрселерге” қы сқаш а тоқталып өтейік. Бүл ретте әуелі мына бір тіл деректері көңіл аударады. Куйін түс ауа болыс Бақтыгүлды өзінің сегіз қанат аппақ үйінің сыртындагы көгалга шақыр- тып алды (Әуезов); Бар жазықтан үстін биік төбеде шабытымен өзі болып отырып қалган Абай қуанышты бір мақтаныш сезді ( Сонда); Тоты- дайын таранган, Сүңқардайын сыланган (Фольк- лор); Балы тамган жас қамыс, Ормасаңшы көктейін (Абай). Б ү л ж е р д е к ө ң іл а у д а р а т ы н н ә р с е - келтірілген мысалдардағы күйін, үстін, тоты- дайын, сүңқардайын, көктейін лексемалары ның соңындағы ти ян ақ -ын(-ін) элементі. О сы -ын ( - ін) түлғалы сөз формалары түркі тілдерінде жалпы әріден келе ж атқан көне қүбылыс сана- лады, мысалы: кйпйп - Шпйг днем и ночью, денно и нощ но; йМ верх, йзійп верхний (Н а д ж и п );іМ л Ъоза&а верхний косяк (Мукаддимат), ко)ін ]іІ год овцы, ко}ін кунда. в день овцы (Истор. разв. лекси- ки тюрк.языков), Вамберише: күн<күйүн (причас- тие от глагола күй/) горящий, сияющий (Егоров). Бүл деректерден күйін (күйүн) ж әне үстін (үстүн) сөздерінің ең алдымен дериватты қ си- патын, сол түста ж әне алдыңғы туылымдағы - ін/үн ж алғам ы ны ң етістіктен есімш е, ал кейінгі үстін (үстүй) туылымындағы ін/үн жалғамының енді үстеуден сын есім жасап түрғандығьш көруге болады. Яғни бір дериваттық түлғаның екі түрлі қызметте жүмсалғандығы байқалады. Осы жер- де ж оғары дағы қойын (йъиі), қойын (күн), қысы- жазын, күнүн-түнүн, көктейін дегендердегі, сон- д а й -а қ “пазуха” үғымын білдіретін қойын (мүның Махмүд Қ аш қари д а қой түріндегі лекси калы қ дублеті де бар) ж әне сайын шылауындағы (хақас тілінде бүл дериватты ң сай түрінде қолданы ла- ты ны белгілі), тілдегі жалпы осы қүры лы мды өзге де сөз ф ормалары ндағы -ын/ін/үн ф орман- ты ны ң грам м атикалы қ статусын түсіндірудің қазір едәуір қиы нды ғы бары ойлантады. Себебі, бүл -ы н/ін/үн ф орманты түркологияда көптен “архаический афф икс инструментального паде- жа” деп түсіндіріліп келеді. Ал В ам бери м үн ы ( - ы н/ін/үн ж алғамы н), мысалы күйүн дегендегі с о ң ғы -үн қ о с ы м ы н (ж о ғар ы д а к е л тір д ік ) етістіктен есімше жасайтын формант деп қарай- ды. Б ір а қ д әл осы ф орм а “М укадди м атта”, “ Г ү л с т ан д а ” үстеуд ен сы н есім туды раты н ж үрнақ ретінде сипатталған. Сөз болып отырған бүл -ын-ін-үн формантының грамматикалық ста- тусын тиянақтаудың қиыңдығы, міне, осы сияқты түрлі пікір алалығынан келіп шығады. Қ ы сқасы , тілде мүндай бір кезде “жаралып, жасалып қойған” (Абай) “өз ішіндік, өзі үшіндік” бізге ж үмық-жүмбақтар, әрине, аз емес. Қай за- ман ғалымдары да оларды оралып және өте ал- майды. Ғылымның жалпы адам ойын үнемі өзіне бүру, тарту қасиетінің, бірден-бір м ән-маңы зы- ның, мәңгілігінің өзіде, сірә, осында жатса керек. Бүл арада сәл пысықтай түсетін нәрсе: кейбір басқа тілдердегі сияқты , түркі тілдерінде дағды- лы “д е н ь” м ағы насы ндағы күн сөзі планета мәніндегі күннен алынған. Ал соңғы “солнце” үғы м ы ндағы күн атауы “жечь, гореть” дегеннең келіп ш ы ққан . Біраз түркі тілдерінде гүн-гүнеш, күн-күнес, күн-күнеш, күн-күйеш (кояш ) қосары осы солнце мағынасында жарыса қолданылады (В.Г.Егоров). М.Әуезов жоғарыда келтірілген үзіндіде “Қ араш -қараш оқиғасында”, күйін лек- семасын да солай осы “күн” мәнінде, қолдан- ған, яғн и күн түс ауа дегенді күйін түс ауаде п айтқан. |