П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| сөйлесет ін, қайт ат ы н
д еген создердің құрамындағы -а, -е кесемше тұлғалары да оз м ағы налары н ан айыры лы п қал ған да, бұл жерде көсемше корсеткіші бола алмай тұр. Тарихи жағынан келгенде, есімшенің -тын, -тін жұрнағы тұрған көмекші етістіктен қалыптасқаны белгілі. Сөйлесетін, қайтатын деген сөздер былай қалып- тасқан : сөй лесе т ү р ға н - сөйлесе т ұ ғы н - сөйлесетін, қайта тұрған - қайта тұғын, қайта- тын. К өсем ш е ж ұрнағы -а, -е алғаш қы негізгі етістікгің құрам ы нда өзінің грамм агикалы қ ма- ғы н а с ы н д а ж ұ м сал ы п , көм екш і етістік пен (тұрған) тіркесіп, күрделі етістік құраған, кейін көмекш і етістік тұлғасы н өзгертіп, бірте-бірте ьіқш амдалып, ж ұр н аққа айналы п кеткен кезде, көсемше ж ұрнағы мағы насы нан айырылып қал- ған, бірақ түсіп қалмай, реликт тұлға ретінде сақ- талып қалып қойған. Сондықтан да қазіргі кезде -а, -е, -й косемш е тұлғасы -тын, -тін есімше жұрнағынан бөліп алынып қаралмай, тұтас тұлға ретінде берілуі орынды. Сөйтіп, тілімізде қазіргі кезде ешбір грамма- тикалы қ м ағы на білдіре алмайтын қалды қ ф ор- малар да бар. Осындай қасиетінің арқасы нда (грамматикалық мағынадан айырылып қалуының нәтижесінде) әдетте оларды жеке бөліп алмай, басқа формалардың құрамында қараймыз. Сонда грамматикалық м ағы на білдірмейтін граммати- калы қ форма болмайды десек, оны диалектика- лы қ мәнде ж ә н е |п л д ің қазіргі статикалы қ күйі тұрғысынан түсіну керек. Тілдің грамматикалық құрылысында кездесіп отыратын ондай тұлғалар, бірінш іден, бір кезде грамматикалық м ағы на білдірген. Ал кейін, екіншіден, ол білдірген грам- матикалық мағына жоғалып кеткен де, ол форма сөз кұрамында факультатив тұлға ретінде сақта- лып қалған (мысалы, есімдіктің көмектес септі- гінде ілік септігінің қалды ғы -ы,-і, дұры сы нда -ны, -ні, ал түптеп келгенде -ның, -нің немесе бас- қ а т ұ л ғ а н ы ң қ ұ р ам ы н а ен іп кеткен (м ы салы , 3-жақ тәуеддік жалғауынан кейін барыс, жатыс сеп- тіктерінің құрамындағы -ін,-на,-не, -нда, -нде т.б.) 1.9. Н Ө Л Д ІК Ф О РМ А Кейбір ж ағдайларда еш бір грамматикалық тұлғасы з-ақ белгілі бір грамматикалық м ағы на беріліп отырады. Ол грамматикалық м ағы на сөз түбірі білдіретін грамматикалық мағынадан мүлде бөлек болады. Я ғн и әңгіме категориялы қ грам- матикалы қ м ағы на ж айында. М іне, сондай ар- найы қ о сы м ш а көрсеткіш і болм ай, тұлғасы көрінбей тұры п-ақ белгілі грамматикалық (кате- го р и ял ы қ гр ам м ати кал ы қ) м ағы н а білдіруді нөлдік т ұлға (форма) деп атауға болады, ойткені арнайы көрсеткіш і, ф орм алы қ тұлғасы болған- мен, сыртқы түрі түбірмен сәйкес келсе де, онда түбір білдіретін мәннен бөлек арнайы граммати- калы қ м ағы на болады. (Әр уақытта нөлдік ф ор- маны түбір формамен салыстырылып отыруыңын басты себебі, біріншіден, екеуінің сы рттұлғасы , формасы сәйкес болуында, екінш іден, түбір - әр түрлі грамматикалық форма жасауға негіз бола- тын тұлға). Осы айты лғандар түсініктірек болу үш ін м ы на сөйлем ге назар аудары п, талдап көрейікш і. Жартасқа бардым, Күнде айғай сал- дым. Одан да шықты ж аңғырық (Абай). Тыңда, дала, Жамбылды (Жамбыл). Мысалдардағы етістік баяндауыш тың әрқайсы сы бірнеш е морфема- болш ектен тұрып, сөздің әрбір тұлғасы ойға лайық жеке-жеке грамматикалық мағына білдіріп тұ р жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|