424
М О Р Ф О Л О Г И Я
жүйесінің түлғалы қ көрінісі болып есептелсе,
екінші ж ағы нан, белгілі мәндегі грамматикалық
м ағы наны білдірудің жолы болып табылады.
Я ғни, белгілі бір грамматикалық (категориялық
г р а м м а т и к а л ы қ )
м а ғ ы н а
б е л г іл і
б ір
грамм атикалы қ ф ормалар жүйесі я он ы ң гүрі
арқылы беріліп отырады. М ысалы, тәуелдік ма-
ғына (оңаша түрі) 1-жақты -ым, -ім, -м, 2-жақта
анайы -ы ң, -ің, -ң , сы пайы -ы ң ы з , -ің із , -ң із,
-ңы з, 3-жақта -сы , -сі, -ы, -і, тұлғалары арқылы
б е р іл е д і. М ін е , о с ы н д а й м ә н д е г і т ұ л ғ а
грамматикалық форма деп аталады.
1.8.
Г РА М М А Т И К А Л Ы Қ М А ҒЫ Н А М Е Н
Г РА М М А Т И К А Л Ы Қ Ф О Р М А Н Ы Ң С Ә Й К Е С Т ІК Т Е Р І
Т іл ім із д е б е л г іл і б ір г р а м м а т и к а л ы қ
(категориялық грамматикалық) мағына белгілі бір
грамматикалық форма - тұлға арқылы берілетіні
белгілі. Я ғн и , грамматикалық м ағы на мен грам-
матикалық форма (тұлға) бір-бірімен ты ғы з бай-
ланысты.
Грамматикалық м ағы на мен грамматикалық
ф о р м а н ы ң с ә й к е ст ігі сөз б о л ғ а н д а , әд етте,
категориялық грамматикалық мағына негізге алы-
н а д ы , о й т к е н і, ж о ғ а р ы д а к ө р с е т іл г е н д е й ,
грамматикалық мағынаның осы түрі ғана арнайы
грамматикалық форма арқылы беріледі.
Ә р и н е , г р а м м а т и к а л ы қ м а ғ ы н а м е н
грамм атикалы қ ф орма бір-біріне сай келеді де-
генде, сөздің құрам ы нда ол екеуінің саны да
әрдайым бірдей болады деген қорытынды тумай-
ды. Қ азақ тілі ж алғам алы (агглю тинативтік) тіл
болып сан алған м ен , онда аз да болса ф лекси я-
лы қ сипат та кездесіп отырады. Кейде бір тұлға-
ның өзі бірнеше грамматикалық мағы наны және
керісінше, бірнеше грамматикалық форма бір ма-
ғы наны білдіріп те тұрады. М ысалы,
кітабым
стол үстінде жатыр
дегендегі
кітабым
сөзі
кітап
деген түбір,
-ым
деген тәуелдік ж алғауы н ан
тұр ад ы . Бұл ж ерде түб ір б іл д ір етін ж ал п ы
грамматикалық м ағы на мен атау септік тұлғасы
(нольдік форма) мен мағынасы сөз болып тұрған
жоқ. О ларға әдейі назар аударылмай отыр. Ал
осы
-ым
деген бір тұлға үш м ағы наны білдіреді:
1) тәуелдік м ағы на, яғн и
кітап
деген зат екінш і
затқа тәуелді, осы ны ң меншігі екенін білдіреді,
бұл - негізгі мағы насы . Бұл ж ағы нан қарағанда,
кітабың, кітабы, кітабымыз, кітабыңыз
т.б. сөздер
қ ұ р а м ы н д а ғы
-ың, -ы, -ы м ы з, -ыңыз
деген
тұлғалардың бір-бірінен мағынасы жағынан£ешбір
айырмасы ж оқ, бәрі де тәуелдік, екінші затқа
менш іктілік м ағы наны білдіреді. М іне, осыдан
б ір
г р а м м а т и к а л ы қ
м а ғ ы н а
б ір н е ш е
грамм атикалы қ тұлға арқылы берілетіні аны қ
көрінеді. Бірақ
-ым
қосымшасы тектәуелдік ма-
ғы наны білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге
2 ж ақтық мағынаны да білдіреді. Я ғни зат (кітап)
қай ж аққа тәуелді екенін көрсетіп тұр. Ол - ай-
тушы ж ақ (тілімізде үш ж ақ бар екені белгілі:
айтушы ж ақ, тыңдаушы жақ және бөгде ж ақ не-
месе бірінш і, екінш і, үшінші ж ақ). Әрбір ж ақ-
тың өзі де бірнеш еге бөлінеді: көпш е, жекеш е
және II тыңдауш ы ж ақ - анайы, сыпайы. Міне,
сондықтан
Достарыңызбен бөлісу: