П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| -ш а , -ш е , -д а й , - дей
ж ұрнақтары ны ң алдынан да -нша, -ніие, -ндай, - ндей болып ш ыға келеді: біреудің көз-і -нше, айту- ы-нш а, б ала-сы -ндай, ү н -і -ндей т.б. О сы ны ң өзінен көрінетіндей, -ятұлғасы ның белгілі қосым- ша құрамында болуы септіктен гөрі тәуелдік жал- ғау құрам ы нда келуі тұрақты болып көрінеді. Я ғн и құрамында қаралып жүрген барыс -на, -не ж әне жатыс септік -нда, -нде құрам ы нан гөрі 3- ж ақ тәуелдік жалғаудың құрамында енуі лайы қ- чты сиЯқты, өйткені -ш а,-ш е мен -дай, -дей ж ұ р н ақтар ы н ы ң қ ұ р а м ы н д а к е л іп о т ы р у ы -н тұлғасы ны ң септік тұлғасы құрам ы нан гөрі басқа бір жүйенің, тәуелдік жалғау жүйесінің және тек 3-ж ақ тұлғасы ны ң құрам ы на жатқызу жөн сияқты. Сөйлемдегі онымен, менімен деген сөздердің құрам ы нда да түбір (ол-он, мен) мен көмектес септік жалғаудың (мен) арасында қазір ешбір грамматикалық мағына білдірмейтін -ы, -/тұлға- сы жұмсалады. Тарихи тұрғы дан қарасақ, бұл тұлға (дұрысы -ы, -і емес, -ны, -ні болуы керек) - ілік септік ж алғауы ны ң қал д ы қ көрсеткіш і. Өйткені көмектес септікжалғауы -мен, -бен, -пен (және осы тұлғалас жалғаулық шылау да) бірлән, білэн, илән септеулік шылаудан қалыгітасқаны күмән тудырмайды және бұл шылау ( білән ) кәне кезде өзі қатысты негізгі сөздің ілік септік тұлға- сымен байланы сқан. Бұны әр дәуірге жататын көне жазбалар тілінің материалдары дәлелдейді. Көне жазбаларға білэн (бірлән ) септеулігі мен,сен, ол е с ім д ік т е р ім е н іл ік с е п т ік т ұ л ғ а с ы н д а тіркескендігін көреміз: тақи ант йад қылур аның бірлә (Тәфсир) және өнымен ант етеді. Сонда менімен деген соз тұлғасы ны ң қалыптасуы бы- лай болған: менің бірлән - менің білә - мені(ң) менен - менімен -меніменен. Ал енді қазіргі кез- де м енімен деген сөздегі ~(н)і (-ы) тұлғасы ілік септік м ағы насы нан айырылып қалған, басы артық реликт ф орма ретінде ғана сөз құрамында жұмсалады. Ілік септік тұлғасы ны ң үстіне басқа септік ж алғауларының үстеліп қолданылуы - тіздің да- муындағы әр кезеңінде болып отырған құбылыс. М ысалы, ұй ғы ртіл ін д е 1-жақ жіктеу есімдігіне барыс септік жалғауы ілік септік ф ормасы на да ж алған ы п ,менинге болып жұмсалады, ілік септік формасына “ Құтадғу білікте” (XI ғасыр) жатыс, ш ы ғы с септік жалғаулары да ж алғанған: сэниң- дин, аның-да, сениң-дэ т.б. Бұны ң өзі септік жалғауларының қалыптасуы кезеңі мен жолы әр түрлі екенін көрсетеді. Ж әне бұлардың барлығы бір грамматикалық категөрияның ішіне еніп, со- ның бір көрсеткіш і болып қалыптасуыны ң өзі шартты екенін және бүгінгі күн тұрғы сынан та- нылаты нын көрсеткен жөн. Септік жүйесіндегі ішкі қайш ылықтардың, айталық, кейбір жағдай- да бір септік тұлғасы ны ң үстіне екінш і септік тұлғасы ны ң жалғануы және бұл тұрақты заңды- л ы қ болмаса да, мысалы, қазақ тілінде кейбір есімдіктерге көмектес септік тұлғасы көне ілік септіктұлғасының үстіне қөсылуы, немесе кейбір өрта ғасы рлы қ жазба ескерткіш тер тілінде бол- маса, қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде барыс септік тұлғасы , я ш ы ғы с немесе жатыс септік жалғауы ілік септік тұлғасы ны ң үстіне ж алға- нуы, оларды ң тум ы сы нда біркелкі ж эн е бір қ ал ы п ты , бір м езгілде д үн и еге кел м еген ін , біртіндеп барып қалыптасып, жақындасып, бірден емес, бірте-бірте бір грамматикалық (кейде тіпті белгілі ш арттылықпен болса да) категория бо- л ы п қ а л ы п т а с қ а н ы н к ө р с е т е д і. О с ы н д а й ерекш еліктері ай қ ы н көрін етін септік кате- гориясының түрлері түгіл тәуелдік жэне жіктік жалғау (немесе түрлену жэне жіктелу, я жақ) категориясының, бірж ағынан, 1 жэне 2-жақтары, екінші ж ағы н ан , 3-жағы біркелкі жүйелі бірлік деуге келмейді, 3-жақтың мәні де, грамматикалық тұлғасы да, синтаксистік қызметі де 1 жэне 2-жак 426 М О Р Ф О Л О Г И Я көрсеткіш терімен салы стырғанда бір мезгілде, бірдей қалы птасқан болу керек. О ған бірнеш е ж ақты ң , я ғ н и айтуш ы ж ақты ң біреу немесе бірнеше болса да нақты (мен және біз), екінш і жақтың, яғн и тікелей тыңдаушы жақтың да біреу (мейлі сы пайы , мейлі анайы түрде болса да) не- месе бірнеше болса да нақты (сен, сіз және сендер, сіздер) болып, ал үшінші ж ақ те к о я я олар ғана кез келген зат атауы болуы және соның арқасында нақты ж ақ мәнінің шекарасы кеңейіп кеткендігі байқалады. С он д ай -ақ, осы ған да байланы сты болса керек, 1-2-жақ жалғаулары, түптеп келген- де, 1-2-ж ақ жіктеу есімдіктерінен туып қалы п- тасса, 3-жақта оның жөні мүлде бөлек екендігі де әсер еткен. Я ғн и , бұл ж ақты ң 1-2-ж ақтарм ен біртектестігі де сондықтан шартты, тілдің қазіргі деңгейімен ғана анықталады. С о н д а й -ақ жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|