П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| Қобыландының Тайбурыл,
Базарбайдың Төлеген тәрізді, сөндай-ақ “ Құтад- ғу білік” (Юсуп Баласағұн) пен “Дивану луғат- и т т у р к ” (Махмут Қаш қари) атты XI і-асыр жаз- ба ескерткіштер тілінд емениң тилек, мениң йурек, кимиң товар сияқты конструкциялардың кезде- суі кездейсоқ құбылыс емес. Нольдік тұлі а сырт қараған да түбір тұлға- мен сэйкес келгенмен, соз түбірінің барлығы жеке-жеке грамматикалық нолдік форма бола ал- маііды, ол тек фамматикалық форма жасауғ а негіз болады. Грамматикалық нолдік форма болу үшін ол тұлға түбір күйіндегіден өзгеше грамматика- лы қ магына білдіріп, белгілі бір топтаі ы түрлену жүйесінің бір түрі болып саналып, сөйлеу проце- сінде белгілі бір тұрақты озіне тән қызмет атқа- руға тиісті. Сондықтан да кейбір ф ам м атикала- рымызда “затесімнің жекеше түрі”, “сын есімнің жай шырай түрі” , “негізгі етіс” деген жеке грам- матикалық тұлға ретінде беріліп жүрген атаулар- дың өзі дұрыс емес екендігін көреміз. Өйткені бұлар белгілі бір грамм атикалы қ категөрияны ң өзіне тән ф ам матикалы қ нөлдік формасы бар бір түрі бола алмайды. Грамматикалы қ формалар - сойлеу кезінде создерді дэнекерлеп, оларға әр түрлі грамматикалық м эн -м ағы н а үстеп, бір-бірімен қатынасын көрсетіп тұратын, сөйлемде ғана қол- данылатын сөйлеу (речь) элементтері. С өнды қ- тан нөлдік тұлғаны ң м ағы н алы қ қөлданылуы, атқаратын қызметі жағынан алғанда белгілі шең- бері болады. Осғіі тұрі-ыдан келсек, атау септіктің табиға- ты бұлардан бүтіндей ерекше. Атау септіктің ар- найы грамматикалық керсеткіші бөлмаі-анымен, түбір тұлғалы сезбен екеуі бір емес. Олардың айырмашылыкы сөйлемдегі қолданылу ерекш е- ліктерінен, атқаратын қызметінен айқын көрінеді. Атау септік тұлғасы басқа септік формаларын жасауға негіз болып түрмайды, атау септік - бас- қа септіктермен терезесі тең септік тұлғасы, бұл тұлғалы сәздің сейлемде өзіне тэн бйідіретін ма- ғынасы мен атқаратын қызметі болады: ол - қимылдың грамматикалық субъектісі, бастауышы болу, заттық-атауыштық м ағы на білдіру, баян- дауыіи формасымен өзінің м ағы насы арқылы белгілі жақта қиысып түру. Грамматикалық ма- ғына білдірудің бірден-бір тәсілі тек қосымш а- лар жалғану арқылы ғана емес екені тағы белгілі. Мына сойлемдерге назар аударайық. Бала кітап 430 М О Р Ф О Л О Г И Я оқып отыр. Үйге бала жігіт кіріп келді. Әңгіме бала жонінде болып отыр. Бүл - кешегі корген бала. Осы берілген 4 сөйлемдегі бала сөздері атау септік тұлғасы деп танылып келді. Бұл дұрыс емес. Тек бірінші сөйлемдегі бала сөзі атау септік тұлғада тұр, өзі 3-жактағы сөз болған соң, баян- дауы ш пен сол ж акта қиы сы п қолданылады. Ал 2-сөйлемдегі бала атау септікте емес, түбір тұлғада келіп, анықтауышқызметіңдежұмсалған. 3-сөйлем- де ілік септік түсіп қалып, жөнінде ш ылауымен тіркесіп, екеуі бірігіп толы қтауыш қызметінде қолданылған, соңғы сөйлемде бала - үшінші жақ жіктік жалғаудың нолдік формасында тұрып, ба- яндауыш қы зметін атқарып тұр. Атау септіктің ерекш е қы зметі зат есімнен басқа сөз таптары - ның осы тұлғада жұмсалуынан да аны қ байқала- ды. Септік жалғауы басқа сөз таптарына ж алған- ғанда, оларды субстантивтендіріп, заттандырып жібереді. Осы қасиет атау септікте де бар .Жақсы ісімен жақсы. Көрмес - түйені де көрмес дегенде жақсы, көрмес сөздері атау септік тұлғада тұрып, бастауыш қызметінде жұмсалғандықтан, бұл жер- де сын есім, есімшеден гөрі зат есім мәнінде қол- д ан ы л ған . Ал кейбір септеулік ш ылаулармен тіркескен зат есімдер де атау септік тұлғасы нда емес, я түбір тұлғасында, я басқа септіктің ф ор- масында, тарихи тұрғы дан олардың кейбірі бір кезде басқа септік формасында тұрған: үшін, жай- ында, жөнінде т.б. коне кезде ілік септікті сөзбен тіркескен. Оны, біріншіден, соңғы екі сөз құра- мында тәуелдік жалғаудың 3-ж ақ көрсеткіш інің сақталуы (жай-ь/-нда, жон-/-нде), екіншіден, көне жазбаларда, ауыз әдебиет нұсқалары нда үіиін шылауының есімдіктермен тіркескенде, ілік сеп- тікпен байланы сы п тұруы дэлелдей түседі: оның үіиін, менің үшін, сенің үшін т.б. Ал арқылы, тура- лы, сайын т.б. септеуліктер де белгілі ф ормамен тіркескен болу керек, қазір оларды айқындау қиы н. С онды қтан олар тіркескен сөздің тұлға- сын атау септік демей, сөз түбірі деген дұрыс болады. Демек, атау септіктің оз алдына дербес фамма- тикалы қтұлғасы болмаса да, оны білдіретін түбір тұлғадан басқа фамматикалы қ мағынасы мен ат- қаратын қызметі бар. Сонды қтан оны да (атау септікті) нөлдік тұлғаны ң шеңберінде қарау ке- рек. Сөйтіп, нөлдік форма - парадигмалықтүрле- ну жүйесінің бір түрі болып табылатын, сондық- тан сол түрлену жүйесінің синтаксистік сөз бай- ланысты руш ы қызметін толы қ атқаратын ф ор- ма, бірақ осы мәндер мен қызметті тікелей көрсе- тетін арнайы формасы жоқ тұлға және осы қасиет- тері арқы лы бір грамм атикалы қ категорияны ң басқа да формасы бар түрлеріне қарама-қайш ы , әрі онымен бірлікте болып, бір бүтін құрайды. Белгілі бір белгілер жүйесінде бірдей белгінің бол- мауының өзі белгі болып есептеледі. М ысалы, 3 шар алып, оның біреуіне - У белгісін, екіншісіне - X белгісін салы п, үш іншісіне ешбір белгі сал- масақ, сол шарларды ажыратуда белгінің болмау- ының өзі белгі болып табылады. Әрине, арнайы белгінің болмауыны ң өзі белгі болып саналуы басқа белгілер жүйесінде парадигмалық сипатқа ие болғанда барып анықталады. Н өлдік ф орм а парадигм алы қ сипаты бар фамматикалы қ түрлену жүйесінде, тұлғалары бар сөз байланыстыруш ы сипаттағы таза ф ам м ати - калық категория шеңберінде ғана болады. Нөлдік ф орманы ң ерекш еліктері де, басқа ұқсас тұлға- лардан айыры м белгісі де сол жүйенің аясында, сол парадигмалық жүйенің басқа түрлерімен, бір жағынан, қарама-қайш ылықта, екінші жағынан, бірлікте тұруы арқы лы айқындалады. Бұл - бір ерекшелігі. Екіншіден, нөлдікформа қазақтілінде сөз байланыстырушы тұлғалар (жалғаулар) жүйе- сінде ғана болып, өмір сүре алады, өйткені нөлдік ф орманы ң шын мәнінде грамматикалық форма ретінде тілде өмір сүруі тек бір грамматикалық м ағы наны білдірумен ғана емес, сонымен бірге ол тұлғаны ң синтаксистік қызметі мен сөздерді байланыстыруынан айқындалып көрінеді. Грам- матикалық м ағы наны ң формасыз берілуі, оның бар болуы оны ң байланы с қызметінен көрініп отырады, яғни нөлдікформаны сақтайтын бірден- бір тілдік факгілер - оны ң сөз байланыстырушы қасиеті. 1.10. ГРАІҮ1МАТИКАЛЫҚ КА ТЕГО РИЯЛАР ТУРА ЛЫ Т Ү С ІН ІК Тілдегі негізгі ф ам м ати калы қ ұғым ның бірі - грамматикалық категория. Грамматикалық ка- тегория деген ұғым, бір ж ағы нан, әрі граммати- калық мағынамен байланысты, әрі екінші ж ағы- нан, олардың жалпы ж иы нты ғы нан күрделі де жүйелі болып келеді. Грамматикалы қ категория деген ұғым бар- лық зерттеулерде біркелкі түсінік бермейді. Грам- матикалы қ категорияны ң сан қырлы сипатын түбегейлі түсіндіруде пікір айырмашылықтары да байқалы п отырады. Кейбір еңбектерде грамма- тикалы қ категория тек грамматикалық м ағы на деген ұғыммен қатысты ғана беріліп, сөздердегі |