СӨЗДЕРДІҢ М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы
429
малық көрсеткіші түсіп қалып, олтүлғ-а білдіретін
грамматикалық м ағы на сақталып қалуынан ту-
ған немесе сөздердің грамматикалық байланы -
сынан калыптасқан.
Кейбір фамматикалық тұлғалар бірде нольдік
форма ретінде формальдық жағынан ешбір мор-
ф ологиялы қ көрсеткіш сіз, бірде нөлдік ф орма
болмай, арнайы м орф ологиялы қ көрсеткіштері
сөзге қосылып ж арыса қолданыла береді. О ған
ілік, барыс, табыс, ш ы ғы с септіктері мен тәу-
елдік жалғауын жатқызуға болады. Әрине, бұлар-
дың нөлдік тұлғада қолданылу мүмкіндігі мен
шеңбері бірдей, біркелкі емес. Барыс, шығыс сеп-
тіктерінің нолдік тұлғалары оте сирек кездеседі:
қала (ға) барды, ол бел (ден) асты.
Кейбір тұрақ-
ты тіркес қүрам ы нда бұл септіктердің нольдік
тұлғалары кездеседі, бірақ онда грамматикалық
мағына сақтала бермеген, сондықган әуелгі тұлг-а-
сын салыстырмалы-тарихи фактілер неіізінде ғана
айқы ндауға болады:
бой(ға), жету, ер(ге) жету,
ірбіт (ке) шабут.б.
ілік пен табыс септік ф орма-
лары ны ң түсіп қалуы жиі кездеседі және бүлар-
дың өзіндік ерекш елігі де ж оқ емес. Әрине, бұл
септік формалары ның түсіп қалу-қалмай қолда-
нылуының арасында айырмашылық та жоқ емес.
Сонымен бірге мына бір жайтқа ғана назар ауда-
ра кетуді мақұл көрдік . Ол - ілік септік тұлғасы.
Ілік септік тұлғасы озі ж алғанған сөзді тәуелдік
жалғаулы сөзбен қайш ы байланы стырып тұра-
ды, басқаш а айтқанда, ілік септікті сөз бен тәу-
елдік жалғаулы сөздің ф ам м атикалы қ байланы-
сы, мейлі ілік септік жалғауы тұрсын, мейлі түсіп
қалсы н,берік бөлады. Ілік септік жалғауы түсіп
қалғанда, ол екі сөздің мағыналық, синтаксистік
қары м -қаты насы нда өзгеріс пайда болады - ол
тіркес тұрақталып, номинациялық қасиетке бейім-
" деледГгТЪның арқасында бұл - жеке синтаксистік
үлгі болып қалыптасып отыр. Мысалы,Л/?ал
теңізі,
Абай кешесі, космос кеңістігі, почта қатынасы
тәрізді тізбектер Аралдың теңізі, Абайдың көшесі,
космостың кеңістігі, почтаның қатынасы деген
тұлғада ешбір қолданылмайды.
Тәуелдік ж алғауы ны ң түсіп қалуы қазіргі
кезде ілік септік жалғаулы сөздің қандай сөз еке-
ніне тікелей байланысты. Я ғни, ілік септікті сөз
біздің, сіздің, озіміздің
деген жіктеу есімдігі болса
ғана, екінші сөздегі тәуелдік жалғау түсіп қөлда-
нылуы мүмкін:
біздің ауыл, сіздің үй, өзіміздің
жігіттер.
Бірақ тәуелдік жалғауының түсіп қол-
данылуы кейін ғана пайда болған қүбылыс емес.
Әр кезеңдерге жататын жазба нұсқалар тіліне көз
жіберсек, ерге кезде текбірінш і, екінші (сыпайы)
ж ақ тәуелдік жалғауы емес, бірінші (жекеш е),
үшінші жақ көрсеткіші де түсіріліп қөлданыла
берген. Ақын-жыраулар шығармалары мен қазақ
эпөстарыны ң тілінде
Достарыңызбен бөлісу: