440 МОРФОЛОГИЯ -
сын есім, заттың санды қ мөлш ерін білдіретін -
сан есім, есім сөздердің орны на жүретін орынба-
сар сөздер
есімдік, қимыл, іс-әрекетті білдіретін -
етістік, қим ы л, іс-әрекеттің әр түрлі сипатын
(амалын, мекенін, мезгілін, мақсатын, себебін т.б.)
білдіретін -
үстеу, әр түрлі дыбыстарға, қимыл-
қозғалы старға еліктеп аталатын -
еліктеу сөздер
болып бөлінеді. Осы атаушы сөздерден басқа
көмекші сөздердің бір түрі
шылаулар және
одағай сөздер мен
модаль сөздер де ж еке-ж еке сөз табы
болып қаралады, өйткені олардың жеке лексика-
лы қ мағы налары болмаса да, өзі қатысты сезге я
сәйлемге қосы м ш а грамматикалық мән үстейді
немесе ойға қатысты (коңіл күйін білдіру я мо-
дальдық) мәндер қосады.
Сөйтіп, қазақ тілінде мынадай сөз таптарын
кәрсетуге болады.
1. Зат есім
6. Етістік
2. Сын есім
7. Еліктеу сөздер
3. Сан есім
8. Ш ылаулар
4. Есімдік
9. Одағай
5. Ү стеу
10. М одаль сөздер
2.3. С Ө З Т А П Т А Р Ы Н Ы Ң ҚАЛЫ П ТАСУЫ
М Е Н Д А М У Ы
Әрине, көрсетілген 10 сөз табының тілімізде
сөйлеу процесінде алатын орны, атқаратын қы з-
меті бірдей, біркелкі емес. Олардың әрқайсы сы -
ның ұқсас топтардан айқы нды лы ғы , ажыратылу
шегі, түрлену жүйесі, жетілу дәрежесі де бірдей
емес. Ж алпы тілдің өзі тарихи құбылыс болған-
ды қтан, оны ң грам м атикалы қ топтары ны ң бірі
сөз таптары да тарихи құбылыс, олардың қалып-
тасып, дамып отыру жүйесі бар.
С өз та п т ар ы н ы ң ш ы ғу ы н , қалы п тасуы н
бірсыпыра ғалымдар сөйлем мүшелерімен байла-
ныстырады. Негізгі сөз таптары сөйлеу процесін-
де сөздердің белгілі сөйлем мүшелері қызметінде
жұмсалуы барысында біртіндеп жасалып қалып-
тасқанын көрсетеді. Әрине, бұл процесте сөйлем
ішіндегі сөздердің орын тәртібі, орналасу тұрғы -
сы ны ң да әсері бар. Өйткені сөздер, бір ж ағы -
н ан , сө й л ем д егі о р ы н тәртібі ар қы л ы (бұл
сөздердің белгілі тәртіппен орналасуы ның қол-
даныла келіп тұрақталуы негізінде қалыптасады),
екінші ж ағы нан, белгілі сөздермен тұрақты син-
таксистік қатынас жасап, грамматикалық сипаты
айқындала бастау арқылы белгілі грамматикалық
мағыналарға ие болады. Сол жалгіы грамматика-
лы қ мағы наларының негізінде сәздер жеке-жеке
грамматикалық топтарға, яғн и сөз таптары на
жіктеле бастайды.
Тілдің көне балаң ш ағы нада сөз таптары
бүгінгідей бір-бірінен грамматикалық тұлғалары
арқылы да, семантикалық сипаты арқылы да онша
ажырап тұрмаған. Ол кезде грамматикалық тұлға-
лардың деривациялық қызметінің озі дамымаған,
тіпті грамматикалық тұлғалар қалыптаспай тұрған-
да, сөздер бір-бірімен орын тәртібі арқылы таза
аналитикалық жолмен ғана байланысқан. Жіктеу
есімдікгерінің Орхон-Енисей жазбаларының тілінде
баяндауыш қызметіндегі сөзбен қайталанып тірке-
суі, бір жағынан, олардың әлі жіктік жалғауға то-
лы қ айналып бітпегенін, екінші ж ағы нан, белгілі
бір сәздің жалпы грамматикалық мағы наларын
қалыптастыруда сөздердің қосымшасыз, орны ар-
қылы белгілі қызметте қолданылғанын көрсетеді.
М ысалы, Күлтегінде:
Арық оқ сэн, ансық тосық емәз сэн, бір тодсар, ачсық емэз сэн - Арық бол
сен, аш ты қ-тоқты қ бол сен, бір тойса аш болмас
сен. Тонықұқта:
Табған, Оғуз, Қытаң буучегу қабы- сыр, қалтачы біз өзі ічі тасын тұтмыс тег біз - Табғач, Оғы з, Қытаң бұл үшеуі қабысып, (табы-
сып) кетсе, қалатыны біз, оз іш і-сырты н ұстай
алмастаймыз.
Білге Тонықұқ анығ ол, өз ол аңлар - Білікті Т өны құқ аңдағыш ол, ол өзі аңғарар.
С өз ж өқ, алдымен саралана бастаған - есім-
дер төбы мен етістіктер. Бұл төптардың өзі сөйлеу-
де қызметтері, орын тәртібі арқылы ажырап отыр-
ған. Есімдер субъект (субстант), объект есебінде,
сөйлемнің соңындағы создер предикат қызметін-
де жұмсалып, көпш ілік жағдайда бір сөздің әзі
әрі есім ұғымында, әрі қимылдық ұғымды орын
тәртібіне қарай білдіріп жұмсала берген. Тілімізде
қазір омоним деп танылып жүрген, түркі синкре-
тизмі деп аталатын құбылыс, я ғн и есім - етістік
бір буынды негізгі түбірлер осының айғағы болса
керек:
кош (керуен) -
көіи (бір ж аққа көшу),
той (думан, ас беру) -
той (төйып тамақ ішу),
тоң (қатқан жер, кесек) -
тоң (қалтырау, төңу),
ық (жел тимейтін жақ) -
ық (желдің ағымымен кету),
ой ( төмен, өйпаң жер) -
ой (жерді қазу),
жау (май,
көздің жауын алды немесе
жаубүйрек, жау жұмыр дегенде, көне түрі: йағ -май)
-ж а қ (май-
лау, сөз соңындағы)
ғ дыбысы есім сөздеудыбы -
сына айналған, етістікте қатаң қ дыбысына ауыс-
қан,
соз (ақы ры н, жайлап:
тез байығаннан соз байыған қайырлы деген мәтелде) -
соз (тарту, ұзар-
ту),
түт (төбеге, бұрыштарға ш аң-төзаңның жи- ’
налып қалуы) -
түт (майдалау, жүн түту) т.б.
Д е м е к , с ө й л е м д е г і қ ы з м е т і м ен о р ы н
тәртібінің тұрақталуы арқасында ең алдымен есім
(негізінен зат есім) және етістік сөз таптары
қалыптаса бастаған. Сөйлемнің бірінші позиция-
сы ндағы сөздер зат атауы мен оны ң алуан түрлі