П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

4 
51
МОРФОЛОГИЯ
кез келген грамматикалық мағынамен емес, оның 
категориялық грам м ат икалы қ м ағы на
түрімен 
байланысты. Ал грамм атикалы қ м ағы н а деген 
ұғымның жалпы грамматикалық мағына, қатыс- 
тық грамматикалық мағына деп аталатын түрлері 
грамм атикалы қ категорияға қатысты емес пе? 
деген де сұрақ туады.
Грамматикалық мағынаны жалаң түрде грам- 
матикалы қ м ағы нам ен қатысты ғана карау, сол 
шеңберде ғана анықтау жоғарыда көрсетілгендей 
дұрыс болмайды. Грамматикалы қ категория әрі 
өзара тектес, мәндес, ыңғайлас, әрі бір-біріне қай- 
шы мәндегі бірнеше (кем дегенде екі түрлі) грам- 
м атикалы қ м ағы нада немесе м ағы налар ж иы н- 
ты ғы нан тұры п, ол грамм атикалы қ м ағы налар 
белгілі парадигмалық тұлғалар жүйелері арқылы 
беріледі. Сол арқы лы грамматикалық категория 
белгілі грам м атикалы қ топтағы сөздердің (сөз 
таптарынан) түрлену жүйесі болып, сөз табы ре- 
тінде ерекшеленеді, әрі сол сөз табының грамма- 
тикалы қ белгісі болып табылады.
Сөйтіп грам м атикалы қ категория болудың 
алғы шарты мынадай: 1) бірнеш е, кемінде екі 
грам м атикалы қ м ағы на болу керек; 2) ол (кемі 
екі) м ағы налар бір-бірімен тектес, ы ңғайлас, 
мәндес болу керек, әр тектес мағы налар грамма- 
тикалық м ағы на құрай алмайды; 3) ол граммати- 
калық мағыналар қаншама тектес, ыңғайлас бол- 
са да, мысалы, тәуелділік м ағы на, екінш і ж ағы - 
нан, бір-біріне қарама-қайшы болып, мысалы, сол 
тәуелдіктегі ж ақ сияқты , яғн и 1-жақ 2-ж аққа, я
3-ж аққа қайш ы , 2-ж ақ 1-жаққа, я 3-ж аққа қай- 
шы келуі; 4) сөйтіп барып, әрі тектес, әрі ы ңғай- 
лас, әрі бір-біріне қарама-қайш ы мағыналардың 
бірлігі, тұтасты ғы болуы; 5) сол тектес м ағы на 
да, қайш ы м ағы н а да бөлек-бөлек белгілі грам- 
м атикалы қ формалар а р қ ы л ы б е р іл у і ж ә н е
6) олардың белгілі парадигмалық жүйе құрауы 
арқылы м а ғ ы н а л ы қ -т ұ л ғ а л ы қ с ә й к е с т ік бір 
ж иы нты қ болуы. М іне, осындай талаптар мен 
ш арттарға сәйкес келетін тілдік құбылыс қана 
грамм атикалы қ категория болып таны ла алады. 
М ысалы, ж іктік (ж ақ) категориясын алайы қ. 
Жіктеліп, субъектінің кім, не екенін білдіру және 
жақ мәні ж ақ категориясы ны ң негізгі ортақ ма- 
ғынасы. Қай ж ақты алсақ та (бірінші ж ақта да, 
екінш і ж ақта да, үшінші ж ақта да) осы м ағы на- 
лар бар. Солай бола тұрып, ж ақ-ж ағы нан (кейде 
жекеше я көпш е) бір-біріне қарама-қайш ы және 
сол әрбір қайш ы м ағы наны ң әрқайсы сы на тән 
грамм атикалы қ тұлғасы (ф орм асы ) бар: 1-жақ 
-м ы н,-м ін, -бы н,-бін, -п ы н ,-п ін
н ем есе 
-м
т.б.,
2-ж ақ 
-сың,-сін
немесе 
-ң,
сыпайы түрі 
-сыз, -сіз
немесе 
-ңыз, -ңіз,
3-жақта арнайы тұлға ж оқ не- 
месе 
-а-, -е,
-йжәне 
-ып, -іп, -п
көсемше тұлғасы- 
нан кейін 
-ды, -ді, -ты, -ті.
Ж әне бұл тұлғалар 
парадигмалық түрлену жүйесі болып саналады. 
Міне, осылардың бірлікж иы нты ғы грамматика- 
лы қ жақ (жіктелу) категориясы болып табылады.
Л ексикалы қ мағы наны ңж алпы лануы арқы- 
лы пайда болатын грамматикалық (жалпы грам- 
м атикалы қ) м ағы налар жүйесі (кем дегенде екі 
түрлі мәндес, текгес грамматикалық мағына) ешбір 
грамматикалық тұлғасыз семантикалық тәсіл ар- 
қылы ғана берілетін болса, онда грамматикалық 
категория жасай алмайды, ойткені грамматика- 
л ы қ категория тек грамм атикалы қ м ағы ңалар 
жиынтығы ғана емес, сол тектес, мәндес, әрі бір- 
біріне қарама-қайшы грамматикалық мағыналар- 
ды білдіретін, парадигмалық сипаттағы грамма- 
тикалы қ тұлғалар жүйесі болып табылады. Сон- 
ды қтан , мысалы, зат есім нің жалпы зат атауын 
білдіруін былай қойғанда, м ұндатіпті бір-біріне 
қарам а-қайш ы ж әне тектес, мәндес м ағы налы қ 
та қасиет жоқ, яғн и бір ғана жалпы грамматика- 
лы қ мағына (қайшы) оппозициялық және тектес 
мэнді және ж алқы есім, деректі және дерексіз 
зат есім, кімдік (адамға байланысты) және нелік 
(адамнан басқа зат атауларына байланысты) зат 
есім, сагіалық ж әне қаты сты қ сын есім т.б. сол 
сөз табы ны ң (зат есім я сын есімнің) граммати- 
калық категориялары бола алмайды, ол грамма- 
тикалы қ мағыналардың морфологиялық көрсет- 
кіштері жоқ. Ал грамматикалық м ағы налар се- 
м антикалық тәсіл (лексикалық м ағы наны ң жал- 
пылануы) арқылы берілсе де, олардың (тектес 
ф амматикалық мағыналардың) бір-бірінен айыр- 
машылығы (қарама-қайш ы лы ғы) кейде ф ам м а- 
тикалы қ формалар арқылы берілетін болса, сөз 
ж оқ, бұл м ағы налар мен формалар ж иы нты ғы
ф ам матикалы қ категория жасай алады. Мысалы, 
етістіктің с а л тты л ы қ -саб ақ ты л ы қ м ағы н асы
түбірдің семантикасы арқылы көрінеді, яғн и кез 
келген етістік түбір ешбір грамматикалық ф ор- 
м асыз-ақ я салттылық мағы наны, я сабақтылық 
мағынаны білдіреді. Салттылық-сабақтылық мән 
етістік түбірдің сем антикалы қ сипаты, қасиеті 
болып табылатындықтан да, кейбір зерттеушілер 
бұл қасиетті етістік сөз табындағы омонимия мен 
полисемияның шегін ажырататын критерий ретін- 
де де ұсынады. Соған қарамастан, етістіктің салт- 
тылық-сабақтылық мәні тура объектіні талап ету- 
етпеуіне қарай грамматикалық ф орм аға байла- 
нысты, өйткені тура объект табыс септік форма-

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: