П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ЗЛ.6. Комекші есімдер
Комекші есім дегеніміз - зат есімнің кеңістік ұғымын білдіретін бір тобы. Ж еке алып қараған- да, олар - м орф ологиялы қ тұрғы дан зат есім- дердің түрленуге бейімділігі бар дербес м ағы на- лы создер. Көмекшілік қызметте жұмсалған кез- де бұл сөздер тәуелдік ж алғауы ны ң үшінші жа- ғында тұрып тәуелдеулі септеудің үлгісімен сеп- теледі. Көмекші есімдерге тән кеңістік мәнінің мей- лінше айқындала, саралана түсуі өлардың кеңістік қатынасты білдіретін барыс, жатыс, ш ығы с сеп- тіктерінде жұмсалуымен өзектес, сөнымен сабақ- тас. Мысалы: Есіктің алдына келіп тоқтады. Есіктің алдынан шыға келді. Есіктің алдында жатыр. Кеңістік мэнді септіктермен айтылу көмекші есімдердің негізгі бір сипаты десек болады. Бұл, әрине, көмекші есімдер өзге септіктерде қөлда- нылмайды деген сөз емес, олар өзге септік жал- ғауларында қолданылуын қолданылады , бірақ мұндай ж ағдайда көмекш і есімдерге тән негізгі белгі-мекендік мағына сөлғындап, өлар кеңістік- тен гөрі басқа фамматикалық қатынастарды көрсе- т>те ауысады. М әселен, ілік септікте айтылған көмекші есімдер (есік алдының қары, анықтауыш- ты қ қатынасты, табыс септікте айтылған көмекші есімдер (есіктің алдын тазала) өбъектілік қатынас- ты білдіреді. Септік тұлғадағы кей көмекші есім- дердің мезгілдік қатынасты көрсететін де кездері болады. Бұл көбіне олардың бастапқы семантика- сына байланысты болатын жай: ауылға жүрердің алдында, ауы лға барып оралғанның артынан. М ұндағы алды, арты дегендерде кеңістік мэнмен қатар мезгілдік реңк әуелден-ақ бар. Көмекші есімдер өзінің алдында тұрған ілік ж алғаулы сөзбен эбден ж ы мдасы п, соны м ен біртұтас семантикалық бірлік түзеді. Сейтіп, өзінің б астап қы л ек си к ал ы қ дербестігін ж өғалты п, кемекш і создердің өзге түрлері сияқты бейне бір ф ам м атикалы қ элементке айнала бастайды. Тәуелдік жалғауында тұратындықтан көмекші есімдер әлбетте ілік жалғаулы сөзбен матаса бай- ланысып, сонымен бір тіркесім құрайды. Ж оғары да айты лған жайларды ж инақтай келіп, комекш і есім дегенге мынадай анықтама беруге болады. Көмекші есім деп грамматикалық өзгеріске түсіп дерексізденудің (абстракцияланудың) нәти- жесінде заттық мағынасынан айырыла бастаған ЗАТ Е С ІМ 449 тәуелдік ж алғаулы көбіне мекендік септіктерде қолданылып матаса байланысқан тіркестің екінші сы ңары қы зм етінде ж ұм салаты н зат есім нің кеңістік мәнді ерекше бір тобын айтады. Сан ж ағы нан алғанда көмекш і есім қазақ тілінде аса көп емес, оған мына секілді сөздер жатады: асты, үсті, алды, арты, жаны, қасы, маңы, түсы, іші, сырты, тысы, арасы, басы, түбі, қарсысы, бойы, төңірегі, айналасы, жан-жағы, беті, шеті, ор- тасы, соңы. М ысалы: Бір мезгілде қасына Көпей келді (Бақбергенов). Арыстың екі көзі ауыл м а - ңында (Ж үнісов). Бұл ауыл өзеннің басына қон - ған (Әуезов). Көмекш і есім де зат есім сияқты нақтылы бір ұғымның аты, атауышы болатын сөздер. Бірақ біздің түсінігіміздегі кәдімгі зат есімдерден олар- дың айы рм аш ы лы ғы м ағы насы дерексіз болып келеді және семантикалық тұрғьщан алғағща нақ- тылы бір ұғымды өзінен бұрын тұрған есім сөзге тіркесу арқы лы , соны ң ш ылауында айтылу ар- қылы ғана көрсете алады. Айталық, сырт, қ а с де- ген көмекші есімдерден кеңістік мэнін жалпыла- ма ұққаны м ы збен ол ненің сырты, ненің қасы екенін ұға алмаймыз. Ол үшін бұл сөздердің тә- уелдік жалғауын қабылдап, ауылдың сырты, үйдің қасы деген сияқты ілік септікті я жасырын түрінде нақты лы бір анықтауыш сөзбен тіркесуі шарт. К өмекш і есімдер арқы лы таны латын м ағы н а әлбетте олармен тіркесе айтылатын сөздің семан- тикасына тэуелді. Көмекші есім - түркі тілдерінің грамматика- лы қ жүйесін тілдердің өзге жүйесінен, айталық, еуропа тілдерінен ерекшелейтін белгілердің бірі. Егер орыс тілі тұрғы сы нан алып қарайты н бол- сақ, көм екш і есімдердің тілдегі атқараты н қы з- метін кей жағдайда предлогтармен салыстыруға болады. Сыртқы белгілері жағынан алғанда пред- "лог өзііграмматикалық байланысқа түсетін негізгі м ағы н а ға ие сөздің алды нда тұраты н болса көмекші есім соңында тұрады. Негізгі мағыналы сөздің соңы на орналасу ы ңғайы на қарай түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың біразы бұларды послелог деп те атайды. Бұл орыс тіліндегі атау /7/?едлогдегеннің антонимі есепті. Негізгі сөздің соңында тұру түркі тілдеріндегі көмекші сөз атау- лы ны ң бәріне тән белгі, сондықтан көпш ілік түркологтар послелог дегенді кең мағынада бар- ша комекш ілерге ортақ атау есебінде қолдануға бейім. Бірқатар зерттеушілер көмекш і есімдерді өзге шылаулардан бөліп “служебные им ена” не- месе “ послелоги-имена” деп те атағанды қалай- ды. Расында да, көмекші есімдер шылаулармен салыстырғанда өздерінің лексикалық дербестігі- нен толық ажырай қоймаған сөздер, олардың дер- бес қолданылатын кездері көп. Осы жөнінен көмекш і есімдерді аралық топтағы создер деп тануымызға да болады. Мамандар арасында оны бірде есімдер тобы на, бірде шылаулар тобына жатқызу ы ңғайы қазір де байқалады. Ш ынтуайтқа келсек, көмекші есім деп отыр- ғанымыздың өзі - дербес лексикалы қ мағынасы бар сөздер, бірақ тіл дамуы барысында олар бас- тапқы лексикалы қ м ағы насы мен қатар тәуелдік ж алғауын қабылдап, соған орай озінің аны қта- уышы болатын сөзге селбесіп, соның жетегінде, шылауында айтылатын көмекіпіге айналған. Ілік септіктегі создің тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркесі түркі тілдерінің грам м ати калы қ құры лы м ы н тілдердің өзге жүйесінен даралап тұратын белгі- лердің бірі екені мэлім. Түркөлөгиялы қ зерттеу- лерде түрік изафеті деп аталатын синтаксистік құрылымның бір түрі - өсы. Қазақ тіліндегі өсын- дай құрылымындағы сөзтіркесін прөф. М .Бала- қаев матаса байланы сқан сәз тіркесі деп атаған. Бұл кісінің көрсетуінше, тіркестердің бұл түрінің сөз тіркесінің өзге түрлерінен ерекшелігі - мұнда таза басы ңқы сыңар, бағы ңқы сыңар деген бөл- майды, тіркес құрылымындағы сыңарлар біріне- бірі тәуелді, б ір ін -бір і б ағы н д ы р а тіркеседі, сөндықтан өрысша жазылған еңбектерінде сопод- чинение деп атайды. Матасу дегенді С.Нұрханов- тың орысша жазған еңбектерінде “взаимоподчи- н ен и е” деп атау себебі де осыдан. Ілік жалғаулы сөз дегенде мына жағдайды ескеру керек: И заф еттік құры лы мы ндағы ілік ж алғауы ны ң аш ы қ тұруы да, ай қы н көрінбей жасырын тұруы да мүмкін. Бұл жай көмекші есім- дермен келетін изафеттік құры лы м ға да тән. М эселен, ауылдың маңы, есіктің алды деген си- яқты тіркестердің ауыл маңы, есік алды болып айтылуы - тілімізде жиі байқалаты н құбылыс. Тіркестің осы түрінің (изафеттің) екінші сы- ңары ретінде жұмсалу, я ғн и тәуелдік жалғауын- да айтылу - көмекш і есімдердің ең басыбайлы ны ш аны , өзіне ең тән қасиеті. Тіптен көмекш і есімдердің арасында осы күнде тілімізде тәуелдік жалғауынсыз қолданылмайтындары да бар: алды, арты, асты, ^сшдегендер - осындай көмекші есім- дер. Бұлардың эу бастағы негізі - тіліміз дамуы- ның арғы бір кезеңдерінде дербес қолданылуы әбден ықтимал алд-ал, арт-, аст-ас, үст-үс деген үлгіде қалы птасқан кеңістік мәнді зат есімдер. Бұлар көп тіктұлғада қолданы лғанда, бастапқы түбірі байқалып қалады: ал-дар-ы, арт-тар-ы, ас- тар-ы, үс-тер-і. Б ірақ бұларды ң қазір түбір |