П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 3.2.4. Зат есімнің жіктелуі
Зат есімнің грамматикалық тұрғыдан өзгеріс- ке түсуінің бір жолы - он ы ң жіктелуі. Сөздің жіктелуі деп оны ң грам м атикалы қ үш жақтың әрқайсы сы на тән ж іктік ж алғауы н қабылдауын айтады. Сөзге жіктік ж алғауы ны ң ж алғануы - бастауыш пен баяндауыштың сөйлем ішінде бір- бірімен синтаксистік қары м -қаты насқа түсуінің негізгі амалы. Қ азақ тілінде, әрісі барш а түркі тілдерінде, баяндауыш болуға қабілеті бар сөз табыны ң қай -қай түрі де жіктеле алады. Алайда бұл категорияны ң есім сөздерден гөрі етістікке тән екені мәлім. Есім сөздердің жіктелуін түркі тілдерінің морфология ж үйесінің өзге тілдерден, айталық, еуропа тілдерінен басты бір ерекшелігі деп білуіміз керек. Мәселен, орыс тілін алатын болсақ, онда- ғы есім сөздерде мұңдай жіктелгіштік қасиет жоқ. Орыс тілінде есім сөз баяндауыш қызметін атқа- ру үш ін ол сөй лем іш інде белгілі бір оры н тэртібінің сақталуын, немесе бастауыш пен баян- дауышты байланыстырушы грамматикалық дәне- кердің болуын қажет етеді. Ал түркі тілдерінде есім сөздердің жіктелуі - оны ң баяндауыш бо- латындығының кепілі. Сондықтан да түркологияда жіктік жалғауы баяндауыш жалғауы (суффикс сказуемости), я предикаттық қосымш а (суффикс предикативности) деп те аталады. Қ азақ тіліндегі жіктік ж алғауы ны ң жекеше, көпше түрі, екінші ж ағы нан анайы, сыпайы түрі бар. Олар төмендегідей: жекеше көпше I жақ: -мы н, -мін, -пы н, -мы з, -міз, -пыз, -піз, -пін, -бы н, -бін -бы з, -біз II жақ: -сы ң, -сің, -сыңдар, -сіңдер, -сы з, -сіз -сыздар, сіздер III ж а қ : -------- -------------- ------------ ^ А І *Л Л М 459 Есім сөздерге ж алғанаты н жіктік жалғауы- ның қосымш асы үшінші жақта ж оқ екені ж оға- рыдағы кестеден көрініп тұр. Есім сөздердің, соның ішінде зат есімдердің бәрі бірдей жіктік жалғауын қабылдай бермейді. Лексикалық мәні жағынан алғанда зат есімдердің іш інен жіктелетіні - адамның қы зметі, кәсібі, м ам анды ғы , қабілеті, тегі, туы стығы , жы ны сы , жас шамасы (бастық, тігінші, әнші, балгер, ұстаз, қайраткер, әйел, жігіт т.б.) сияқты жеке басына тән белгілері мен қасиеттерін білдіретін сөздер. Екінші сөзбен айтқанда, жікгелетін зат есім кобіне- се субъектіні білдіретін сөз бөлуы тиіс. Зат есімнің жіктелу үлгісі мынадай: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|