П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| үлкен
мен үлкендеу, үп-үлкен, өте үлкен, биік гіен биіктеу, біп-биік, күрең мен күреңдеу, күп-күрең т.б. бір емес. Бұл ж ағы нан (семантикалық) келгенде, шы- рай категориясы сапалық сын есімнің реңдік мәні немесе белгі реңінің бір көрінісі болып табыла- ды. Сөз табы ны ң реңдік мәні оны ң ерекш е се- м антикалы қ түрі болыгі саналады да, граммати- калық немесе лексика-грамматикалық категория- сы дәреж есіне жете алуы да, жете алмауы да м үмкін. Осы мәндес зат есімнің реңдік мәнді түрлері белгілі қосы м ш алар арқылы жасалаты н тобы (әр түрлі эм оц и ял ы қ-эксп р есси ялы қ мэн үстейтін, сыйлау, құрметтеу, еркелету, қомсыну, кем тұту т.б. м эн үстейтін) болса да, зат есім нің жеке грамм атикалы қ немесе лексика-грамм ати- калы қ категориясы болып таны ла алмайды. Ал етістіктің модальдылық сипатгағы түрлері бір емес, бірнеш е грамм атикалы қ категориясы (рай кате- гориясы , ж әне ш ақ категориясы т.б.) болып қалы птасқан. Ал модальдылықтың үшінші бір тобы (жекелеген сөздер арқылы, мысалы, көрінеді, болады, болмайды, іиығар т.б.) көмекші етістіктер: айтатын корінеді, сөйлеп болмайды және қосым- шалар арқылы, мысалы, -сы, -сі, -сын, -сін, -ымсы- ра, -імсіре т.б. жасалатын жеке сөздер де ф ам м а- тикалы қ немесе лексика-грамматикалық катего- рия дэрежесіне көтеріле алмады (танылмай жүр). С онды қтан да сапалы қ сын есімнің реңк сы н- ның я белгінің реңк мәнді тобы толы қ грамма- ти калы қ, лексика-грам м атикалы қ категориясы бола алмай, оны ң белгілі реңкінің бір түрі - ш ы- рай түрі ғана лексика-ф ам м атикалы қ категория- сы болып қалы птасқан. Сонды қтан да сы нны ң (сапаны ң) белгісінің артық я кемін, со л ғы н , я айқы н сияқты т.б. дәрежелерін білдіргеннің бэрі ш ырай көрсеткіш і деп танылып келсе, әсіресе ондай таным арнайы зерттеулерден берік орын алса да, кейінгі еңбектерде оларды жаппай ш ы- рай категориясына енгізіп, шырай тұлғалары деп гани бермей, осы айтылғандай сипатгары зерттеу- шілерді ойландыруда. А .Ы сқақов белгінің реңін және ш ырай категориясын бөл,е отырып, зат- тың белгісі, сипаты (түсі, түрі, сапасы, көлемі, аумағы, салмағы, сыры т.б.) біркелкі болмай, рең ж ағы нан әр түрлі дәрежеде болатыны н, демек, сипаты ны ң я белгінің бір затта арты қ, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формалары деп аталады дейді. Ол заттың сы нды қ белгілерінің бэсеңдік, солғы нды қ рең- дері мен мэндерін білдіретін ф орм аларға -ғы л, (-кыл), (-кылт), -ғычт, -ғылтым (-кылтым), -ғыш, -ғана (-кене), -ілдер, -кай, -кан, -ак (~ек), -шыл (-ш іл) -шылтым (-ш ілт ім), -ша (-ше) қосымша- лары ж атады” , - дей келіп,1шырай категориясы түрлерін жасайтын қосымшаларға -рак, -рек, -ырак, -ірек және -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу екі қосымшасынан басқа өнімсіз жұрнақтар ретінде -қыл, -кіл, -ғыл, -кылт, -ғылт, -тым, -шыл, -шіл, -кай., -ак қосымш алары жататынын көрсетеді. Я ғни,ш ы рай формалары ның қатарына -іиа, -іие, -ак, -ек, -ғыш, -кана, -кене сияқты қосымшалар енбей қалған. Ал Ы .М аманов шырай категория- сы ны ң тұлғалары деп бірді-екілі емес, сапалық сын есімнің баршасына да жалғана алатын, сөйтіп, сапалық сын есімнің кез келген шырай түрін жа- сай алатын қосымшаларды атайды. Қ азақ тіліндегі сөз тудырушы және форма тудырушы қосымшалардың ара жігін айыру үшін, олардың сөз м ағы насы н өзгерту, өзгертпеуі то- лы қ критерий бола алмайды. Сондықтан да фор- ма тудыруш ы қосы м ш аларды сөз тудырушы қосымшалардан айырудың екінші бір басты белгісі - оның грамматикалық абстракция жасау қабіле- тіне сүйенген ж ен. Былайш а айтқанда, форма тудырушы қосы м ш а бір сөз табына, не бір сөз табыны ң бір тобы на, тіпті кейбіреулері бірнеше сөз табына түгелдей ж алғанады да, ф ам м атика- лық абстракция жасайды. Ш ырай формаларының морфемалары сын есімнің бір тобы сапалық сын есімдерді түгелдей қам титы н грамматикалық көрсеткіші бөлып саналады. М ысалы, жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|