П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| ^
4. С Ы Н Е С I М 4 . 1 . С Ы Н Е С І М Н І Ң Л Е К С И К А - Г Р А М М А Т И К А Л Ы Қ С И П А Т Ы Сын есім - семантика, грамм атикалы қ жа- ғы нан, я ғн и м орф ологиялы қ ерекшелігі мен созжасам, сөз түрлендіру амалы жағынан да, син- таксистік қызметі мен басқа создерімен тіркесіп қолданылуы ж ағы н ан да қазіргі қазақ тіліндегі озіне тән ерекш елігі бар соз табыны ң бірі. Сын есім - сем антикалы қ ж ағы нан заттың, құбылыстың түрлі сапа, белгісін, түсін, колемін, затқа, құбылысқа, іс-әрекетке қатысын білдіретін создер. Сын есімнің маңызды белгілері: - заттың түр-түсін білдіреді: Еділден ұш қан екі ақ қаз, Ж айы қтан ұш қан ж алғы з қаз, Бірі - шаңқан, бірі - боз (С ейфуллин). Қия қызыл тас- тардың үстінен бір ағып мұзбалақ қыран әуелеп кетті (Сланов). Осы мысалдардағы ақ, боз, іиаңқан, қызыл сын есімдері заттың түр-түсін білдіріп тұр. - заттың көлемдік, аумақты қ, салм ақты қ белгісін, сы ны н білдіреді: А бай мол, ауыр денесі- мен сыртына қарай бұрылды (Әуезов). Ш апса жүйріқ, мінсе берік, жуан, жуас, разы емен, осын- дай бір ат мінбесем мен (Абай). Осы сойлемдер- дегі мол, ауыр, жүйрік, берік, жуан, жуассын есім- дері заттың келемдік, салмақтық белгісін білдіріп тұр. - заттың сапалы қ белгі, сипатын білдіреді: Үлбіреген ақ етті, ашық жүзді, тісі әдемі коріп пе ең қыздың жайын?! (Абай). Надан білгіш бола ма мақтанменен, М әстек шауып тұлпардан бәйге ала ма, Қадірлеп асыл жабу ж апқанм енен (То- райғы ров). Кеңгірбайдай теріс азу, мықты биі ш ы ққан ел (Әуезов). Бұл мысалдардағы эдемі, надан, асыл, мықты сын есімдері заттың сапалық белгілерін анықтайды. - заттың дэмі, исі ж әне басқа сипаттарына байланысты белгілерін білдіреді: Қалың құмның арасы нан сам арқауланы п ақ қ ан ... (М айлин). Желдің ж үмсақ лебі ш ипа тәрізді тиеді (Сей- фуллин). - затқа, қимыл іс-әрекетке, мезгіл-мекенге қатысты сынды білдіреді: Орлетіп өргснүрлы өмір, Ж айнатты елдің райы н (Ж ароков). Балуан Ш о- л ақ Үйсіннің білікті деген адамдарына сәлем ай- тып... (М ұқанов). Еліңнен атақты ақы н Абай шықты (Тоқмағамбетов). Қарадым саған, Жэмила, Секілді ж азғы жауһазын (Орманов). Бүеіндегі жастарға оқу міндет (Торайғыров). Биылғы жай- лау - жылдағы жайлау емес (Әуезов). Сын есімнің табиғи қызметі - ешбір озгеріс- ке түспей-ақ зат есіммен тіркесіп, заттың әр алуан қы зметін, сы нды қ белгісін анықтау. Абзал адам азбайды арын сүйген (Аітабекүлы).Ж ақсы тэртіп әдетке айналса ырыс, ж аман тәртіп әдетке ай- налса - қы рсы қ (Әуезов). Әсем қоңыр энмен жел- дірте әндете түсіп отырған Дәрмен екен (Сонда). М орфологиялық жағынан сын есім - түрлен- бейтін соз табы. Шырай тұлғалары (сонымен бірге категориясы да) жалпы сын есімге тән түрлену жүйесіне емес, сын есімнің бір ғана мағы налы қ тобына, сапалы қ сын есімге ғана тән, ал қатыс- ты қ сын есімдерге шырай тұлғалары жалғанбай- ды. Ш алы қтайсың қарлы Алатау (Сәрсенбаев). Қызғалдақтай оңденіп, Май тойы на бер корік (Тоқмағамбетов). Өнерлі жастар мәжілісі реңдене түскендей (Әуезов). Түбінде баянды еңбек егін салған (Абай) деген сойлемдердегі қарлы, қызғал- дақтай, онерлі, баянды сын есімдеріне шырай жұрнақтары жалғана алмайды. Сын есімге септік, тәуелдік, коптік жалғау- ларының бірі жалғанып қолданылса, онда ол зат- танып (субстантивтеніп), зат есімдердің орнына жүмсалалы. Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек, Ұрлық, қулық қылдым деп қағар келбек (Абай). Ж ақсыға айтсаң, жаны еріп... (Абай). Дүниенің әрбір/сшь//ь/«ь///ақырының шолақтығын көрген- С Ы Н Е С ІМ 461 білгендер тіршіліктен ж алы қса болады (Абай). Балаға тең көрінер бай мен кедей (Торайғыров). Сын есімнің синтаксистік қызметі - зат есім- мен сөз байланыстырушы тұлғаларсы з, орын тәртібі арқылы қабыса байланысып анықтауыш болуы. Құлақтан кіріп бойды алар, Әсем әнм ен тәтті кұй (Абай). Сұлулап ж ы рға сы й ғы зған Сөйлеген өткір тіл күшті (Кәрібаев). Үстіңде А.үл*/с қанат көгершіндер... (Молдағалиев). Сын есім етістікпен синтаксистік қатынаста жұмсалғанда адвербиалдық (үстеу) мәнде пысық- тауыш қызметін атқарады. Лрық сөйлеп, семіз ш ы қ (М ақал). Ж асымда албырт остім, ойдан жы рақ (Абай). Заттанған сын есім атау септік тұлғасы нда тұрыгі бастауыш қызметін атқарады. Бақпен ас- қан патшадан, мимен асқан қара артық (Абай). Атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұрып заттанып толықтауыш қызметін атқарады. Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат (Мақал). Сын есім жеке тұрып та, көмекші етістікпен тіркесіп те жіктеліп келіп, сөйлем нің баяндауы- шы қызметін атқарады. Бұл ауыл - м алға бай. Әйел жаксы болмайды көркіменен (Абай). Тұрмыс оңды, көңіл шат, Еліңдегі жырды айт (Жамбыл). Осы талдаудан көрінетіндей, сын есімнің сөйлемдегі негізгі және басты қызметі - анық- тауыш болу. Ол сын есімнің соз табы ретіндегі маңызды семантикалық белгісі болып табылады. Ал сын есімнің басқа да сойлем мүшелерінің қыз- метін атқаруы оның негізгі синтаксистік белгісі емес, қолданыстық, қатыстық сипатқа байланыс- ты, яғн и сын есім септік жалғауларымен келіп затганып (субстантивтеніп) жұмсалғанда атау сеп- тікте тұрып бастауыш, атау мен ілік септіктерінде тұрып толықтауыш, ал етістікпен тіркесіп, адвер- биалдық мәнде пысықтауыш, жіктеле келіп баян- дауыш^қызметтерін атқара алады. Бұның өзі сын есім анықтауыш тық қызметтен басқа қызметті белгілі шарттылықпен ғана атқара алады деген сөз. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|