П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

462
МОРФОЛОГИЯ
т.б. қаты сы н білдіреді. Мысалы: 
Ж елсіз
түнде 
жарық ай, сәулесі суда дірілдеп (Абай). Бұл мы- 
салда 
желсіз
сөзі 
тынык
түн мәнін, нақтылы айт- 
са қ , ж ел ж о қ (ж елге қаты сты ) түн д еген д і 
білдіреді.
Көптеген сапалы қ сын есімдер қим ы лды
анықтаса, қаты стық сын есімдер үстеу қызметін- 
де ж ұмсалмайды немесе өте сирек жұмсалады. 
Бетті бастым, 
катты
састым (Абай) деген сөйлем- 
де 
катты
сапалы қ сын есімі қим ы лды аны қтап 
тұр.
Қатыстық сын есімдер морфологиялық құра- 
мы ж ағы н ан сөзжасам қосы м ш алары арқы лы
ж асалған туынды немесе күрделі сөздер болып 
келеді.
М ағы налы қ ж ағы нан қатыстық сын есімдер 
заттың сы ны н білдіре оты рып, белгілі бір сапа- 
л ы қ заттың екінш і бір затқа, я ұғы м ға қаты сы н 
немесе сондай сапаны ң ж оқты ғы н, я ғн и заттың 
түрі мен түсіне, сыры мен сыны на, я ішкі қасие- 
тіне, сол сияқты мезгіл мен мекенге тағы басқа 
сол тәріздес белгілеріне қатысты сы нды қ ұғы м - 
дарды білдіреді. 
Ол тек үй иесінің такиялы ба-
сын изеп әлденені ыкыластана күптағанын көрді
(Досжан). 
Жанын карманып адал еңбекпен м а л
іздемек - ол арлы адамның ісі
(Абай).
С о н ы м ен , қ а за қ тіліндегі -
л ы /- л і , -ды /-ді,
-ты/-ті, -лы к/-лік, -дық/-дік, -тык/-тік, -ғы /-гі,
-кы/-кі, -сыз/-сіз, -шыл/-шіл, -и, -паз, -кой, -ык/-ік,
-к/-к, -ғыш/-гіш, -кыш/-кііи, -шак/-шек, -ғыр/-гір,
-кыр/-кір
т.б. сөзжасам қосымшалары зат атауын 
білдіретін нем есе есім мәнді ж ән е қим ы лды
білдіретін сөздерге ж алғаны п, сол сөздің м ағы - 
насына қатысты ол ұғымдарды ң бар, я ж оқ, со- 
ған бейімділік, м екендік т.б. тәрізді сөзж асам- 
ды қ (деривациялы қ) м ағы на тудырады да, ол 
екінш і бір затқа қатысы болу арқылы қаты сты қ 
сын есім болады. Бөтен сөзбен былғанса сөз ара- 
сы, Ол - ақы н н ы ң
білімсіз
бейш арасы (Абай). 
Бүгінгі
көш Қ айы ңды ға қонғалы келе ж атқан 
(Әуезов). Әбілқайырды 
азулы
тілектестері хан 
етіп, ақ киізге көтерді (Есенберлин). Бұл мы- 
салдардағы 
білімсіз, бүгінгі, азулы
қаты стык сын 
есімдері екінші бір затқа, яғни 
бейаиара, көш, тілек-
тестері
деген зат есімдерге қатысы болу арқылы 
қатыстық сын есім мэнінде тұр.
Тілдің даму барысында туынды түбір кейбір 
қатыстық сын есімдер қатыстық мағынамен бірге 
затгың сапалық сипатын да білдіреді, сәйтіп, бара- 
бара сапалық сын есімдерге ауысып кетеді. Оны 
ажыратудың бірден-бір белгісі - м ағы налы қ жа-
ғымен бірге шырай қосы м ш алары ны ң ж алғана 
алуы немесе керісінше ж алғана алмауы. Қатыс- 
тық сын есімдерге шырай қосымшалары жалғана 
алмайды. Ал қосымш а арқылы жасалған туынды 
сын есімдерге шырай тұлғалары ж алғанса, олар 
сапалық сын есімдерге ауысқан сөздер болып та- 
былады. Ө ткір-өткірлеу - өп-өткір, өте өткір, 
тұны қ - тұп-тұны қ, өте тұны қ т.б. Әуе 
т үп-
түнык,
тап-таза, жібектей жұмсақ (Сейфуллин). 
Өткірірек
найзалы, жұлдызы жанған маңдайда... 
(Ж амбыл). О сындағы 
әткір, түнык
деген сөздер 
негізгі түбірлер емес, тарихи жағынан 
өт
(етістік) 
+ 
кір
(қосы м ш а), 
түн
(етістік) + 
ык
(қосымш а) 
түбірлерінен ж асалған туынды сөздер. Осылар- 
ды ң қатарынао/сыл-дь/, 
акыл-сыз
сияқты сөздер 
де жатады. Демек, кейбір қаты сты қ сын есімдер 
семантикалық ж ағы нан қатыстық мәннен сапа- 
л ы қ мәнге ауыса бастайды.
Сөйтіп, қатыстық сын есімдер басқа сөз тап- 
тары нан ж асалған туынды сөздер болып келеді. 
Қатыстық сын есімдердің бір тобы бір сөзде зат- 
тық белгінің бар екенін көрсетсе, екінші бір тобы 
керісінше оны ң ж оқ екенін, ал үшінші тобы бір 
затқ а, қ ұ б ы л ы сқ а бей ім ділікті, и кем ділікті, 
төртінш і тобы қим ы л, іс-әрекетке, ам алға, ме- 
кенге, мезгілге қатыстылықты білдіреді. Бұл ма- 
ғыналардың қай-қайсы сы болсын морфология- 
лы қ көрсеткіштер (сөзжасам жұрнақтары) арқы- 
лы беріледі.

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: