П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
. 3 . С Ы Н Е С І М Н І Ң М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 4 . 3 . С Ы Н Е С І М Н І Ң М О Р Ф О Л О Г И Я Л Ы Қ
Қ Ұ Р А М Ы Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдер м орфо- логи ялы қ құрамы ж ағы нан негізгіж эне туынды түбір болып бөлінеді. Негізгі сын есімдерге әрі қарай бөлшектеуге келмейтін бір түбір морфемадан тұратын сөздер кіреді. М ысалы, жарык, ак, кек, мөлдір сөздері қазіргі кезде негізгі түбір сөз деп танылады, эрмен қарай морфемаларға бөлшектенбейді. Әрине, бұл тілдің қазіргі күйі тұрғы сы нан айқындалады, ал тарихи тұрғыдан келгенде бұл сияқты сөздердің кейбірі туынды түбір (негізгі түбірі — өлі түбір я өлі қосымш алы түбір) болуы да мүмкін. Негізгі сын есімдердің көпшілігі тарихи-эти- мологиялық тұрғыдан туынды түбір болуы мүмкін. Негізгі түбірі өлі түбірге айналы п кеткен де, қосымшапармен арасы ажырамастай кірігіп қал- ған сөздер де бар. Олар: қызыл, қы зы қ, жасыл т.б. С Ы Н ЕС ІМ 463 4.4. САПАЛЫҚ СЬІН ЕСІМ НІҢ ШЬІРАЙ КАТЕГОРИЯСЫ Ш ырай категориясы, әдетте, сын есімнің категориясы деп танылып жүр. Бірақ, біріншіден, сын есімнің бәрі бірдей, яғни сын есім сөз табы- на жататын сөздердің барлы ғы ш ырай түлғала- рымен түрленбейді, шырай түлғалары кез келген сын есімге ж алғана бермейді. М ысалы, жақсы - жақсырақ - жап-жақсы, үлкен - үлкендеу - үп- үлкен, сары - сарылау - сап-сары- өте сары т.б. болса да, таулы дегеннен таулырак, не тап-тау- лы, өте таулы деп, кешкі д егеннен кешкілеу, не кеп-кешкі, аса кеш кі деп, шырай түрлерін жасау- ға болмайды. Я ғни сын есімнің бір түрі - сапа- л ы қ сын есімдерге шырай ж үрнақтары ж алға- нып, шырай түрлерін жасауға болса, сын есімнің мағыналық тобының екінші тобы - қатыстық сын есімдерге шырай жұрнақтары ж алғана алмайды да, одан ш ырай түрлері жасалмайды. Я ғн и шы- рай категориясы жалпы сын есімге емес, сын есім нің бір ғана сем антикалы қ түрі - сапалы қ сын есімге ғана тән. Екіншіден, сын есім - қазақ тілінде түрленбейтін сөз табы. Я ғн и сын есім өзінің семантикалы қ (м ағы налы қ), қызметтік ерекш елігі - зат атауының (зат есім нің) әр түрлі сапалық, сындық белгілерін, түр-түсін, бір сөзбен айтқанда, заттың әр түрлі белгісін білдіретін сөздер болғандықтан, сөйлеу процесінде осы мәнде негізінен зат есіммен тіркесіп қолданылатыны белгілі. Кейде қимыл, іс-әрекеттің, процестің сын- қим ы лы н, амалын білдіріп, етістікпен тіркесіп, кейде тіпті зат есімнің орны на субстантивтеніп жұмсалуы сын есімнің әдеттен тыс қолданылуы болып саналады. Сын есімнің әдеттегі қолданы- сында ол түбір тұлғасы нда тұрып, өзі аны қтай- тын зат:ж:іммен (немесе заттанған созбен) тек орын тәртібі арқылы байланысып, синтетикалық түрлену тәсілінің оған ешбір қатысы болмайды. Мысалы: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|