П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
- Бұл бет үшін навигация:
- Ешқан- дай
- -қан, -ған, -кен, -ген формалы есімш елермен тіркесе қолданылады. Ол ештеңе емес
| -қан, -ған, -кен, -ген
ж ұрнақты есімш е- лерм ен тіркесіп күрделі түрде қолданы лады . Дәнеңе ж оқ... Әлі түк жоқ (Аймауытов). Ешқан- дай үн жоқ (И сабеков). Қамығатын ештеңе жоқ (Дулатов). Ж алғы з сиыр суалды, осы үйде дым жоқ (Сонда). 3) Б олы м сы зды қ есімдіктері сөйлем нің ба- яндауыш тары “ем ес” құрамды болады. Болым- сы зды қ есімдіктер қажет еткен бұл “ем ес” созі болымсыздық есімдіктерімен, есім сөздермен және -қан, -ған, -кен, -ген формалы есімш елермен тіркесе қолданылады. Ол ештеңе емес (Дулатов). Әйтеуір, кошедегі көп таныстың бірімін, басқа ешкім де емес! (Иса- беков). Егін жайында ешкімнен үйрене қоятын ем ес (Байтұрсы нов). Бірақ ойымда ешқашан арамдықболып корген емес (Исабеков). Болымсыздық есімдіктері сөйлемде барлық сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады. 7. Е Т I С Т I К 7.1. Е ТІС Т ІК Т Ү Б ІР ІН ІҢ ГРА М М АТИКА ЛЫ Қ Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І Етістік категориялары ны ң ерекшеліктерін айқындамас бұрын соларға негіз болатын тұлға - етістік түбірінің ерекш еліктерін аны қтап алу қажет, өйткені, кейінірек көрсетілгендей, етістік түбірдің түрленуінде, сойлемде қолданылуында басқа сөз таптарынан ерекшеліктері бар: лексика- л ы қ м ағы на білдірсе де, сол күйінде сөй лем де^ қолданыла алмайды, тікелей жіктелмейді т.б. Қазіргі қазақ тілінде етістік - ең күрделі сөз табыны ң бірі. Бұл оны ң лексика-сем антикалы қ ерекшелігінен, түбір тұлғасы мен оған үстелетін фамматикалық формаларының қат-қабатгылығы- нан және олардың арақатынасынан, грамматика- лы қ категорияларының әр түрлілігінен, жаңа сөз жасау жүйесінен, қолданылу аясынан, сөйлемде атқаратын синтаксистік кызметінен т.б. лексика- г р а м м а т и к а л ы қ қ а с и е т т е р ін е н б а й қ а л а д ы . Етістіктің зат есім сияқты көне сөз табы екендігі, басқа сөз таптарын ж асауға негіз болатындығы, я ғн и тарихи-генеалогиялық ерекшеліктері өз ал- ды на бір төбе. Ең алдымен, етістік семантикалық ж ағы- нан тілімізде қимылды, процесті, әр түрлі өзгеріс, қүбылысты білдіретін сәздер болып табылады. Қазіргі кезде сөздерді топтастырудың лекси- ка-семантикалық, морфологиялық түрлену жүйесі, синтаксистік қызметі сияқты үш түрлі прин- ципінің белгілері етістік деп танылып жүрген сөздердің өн бойынан ай қы н байқалады да, со- лардың негізінде етістіктің жеке сөз табы болып бөлінуі ешбір күмән тудырмайды. Етістіктер басқа да м ағы налы сөз таптары сияқты түбір күйінде де, озіне тән әр түрлі грам- матикалық тұлғаларда да қолданылады деп асы- ғыс айтып жүрміз. Бірақ етістіктің осындай түр- тұлғаларының қолданылуында бірден сырт көзге іліне бермейтін ерекш еліктер бар екенін көрсет- кен ж өщ Е ң алдымен, ол ерекшелік етістіктің түбір тұлғасының лексика-грамматикалық сипатымен байланысты. Қазіргі қазақ әдеби тілінде етістіктің түбір тұлғасы (негізгі түбір болсын, туынды түбір болсын) сырт қарағанда етістіктің кейбір грам- матикалық категориялары ны ң формаларымен, атап айтқанда, бұйры қ райдың жекеш е 2-жақ анайы тұлғасымен сәйкес келеді. Бірден ескер- тетін жайт - егер бұйрық райдың (2-жақ) форма- сы бірінші және үшінші ж ақ тұлғаларын жасауға ЕТІСТІК 495 негіз тұлға болса, онда ол 2-ж ақ бұл парадигма жүйесіне кірмеуі керек, яғни бір грамматикалық түрлену жүйесінің түрлері, бір ж ағы н ан , бір- бірінен ф ункциялы қ, м ағы налы қ, тұлғалы қ си- яқты өзіндік ерекшеліктері арқылы ажырайтын, екінші жағынан бір-бірімен тең дәрежедегі тілдік құбылыс болып саналады. Олай болса, бір ұғы м ды , я ғ н и етістіктің белгілі бір тұлғадағы грамматикалық мағынасын ж әне оны білдіретін грамм атикалы қ ф ормасын бірде - етістіктің түбір тұлғасы деп, екінш і бірде - бұйры қ райдың жекеш е, анайы екінш і ж ақ тұлғасы деп, екі түрлі атаудың қан ш алы қты қажеттігі бар? Біріншіден, бұл екеуі бір ғана грам- матикалы қ құбылыс болса, оны бір-ақ түрінде ғана атау керек. Екіншіден, бұйры қты қ, жақтық (екінші, анайы) мағына етістік түбірге тән мағы- на болса, онда ол тұлға етістіктің белгілі бір грам- матикалық категориясының (райының) бір грам- м атикалы қ түрі, көрінісі (бұйры қ рай) бола ал- мас еді.^Етістіктің түбірі білдіретін жалпы грам- матикалық мағына етістікгің барлық басқа тұлға- ларында сақталып тұратын қимылды білдіру ма- ғы насы да, ал 2-ж ақты қ, бұйры қты қ м ағы на - етістіктің белгілі сөздермен (сен деген бастауыш- п ен ) сөйлем де белгілі (ж а қ ты қ , ж екеш елік, бұйры қты қ) қары м -қаты насқа түсудің және со- ның негізінде белгілі тұлғада жұмсалудың нэти- жесінде пайда болатын м ағы на. Я ғн и бірінші м ағы на толық мәнді сөз болғандықтан лексика- л ы қ м ағы наны ң жалпылануы (жалпы граммати- калық) негізінде (сөз табы ретінде) қалыптасқан, түбірге тән қимылды білдіру - жалпы граммати- калық мағына да, екінші - сөйлеу процесіндесен деген сөзбен б а й л а н ы с қ а түсу н әти ж есін д е (с у б ъ е к т іл ік -п р е д и к а т т ы қ қ а т ы н а с қ а түсу нәтиж есінде) пайда болатын м ағы на. М ысалы, қіімылдьТбілдіру етістік түбіріне тән болса, зат есім түбіріне затты қ м ағы на, сын есім түбіріне затты ң әр түрлі сы н ы н , сап ал ы қ, қаты сты қ белгісін, түсін т.б. мағы наларды білдіру тән бо- л ы п келеді. Ал сы рт тұ л ға с ы ж а ғ ы н а н зат есім н ің бір тұлғасы на ұқсас, бірақ м ағы насы бөлек тура объектіні, бағы тты қ, предикатты қ, қаты сты қ т.б. мәнді білдіретін мына зат есімдер бір тұлғада емес екені түсінікті болса керек: жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|